برخی به غلط، این مکان را با گلکاری طبرسی اشتباه می‌گرفتند. یادم می‌آید باغ رضوان با آن نرده‌های قهوه‌ای رنگ، شکل و شمایل خاصی داشت. بیرون از دیوار باغ، پُر بود از دستفروشانی که از شیرمرغ تا جان آدمیزاد را می‌شد در بساط آن‌ها یافت؛ واقعاً شلوغ بود، به‌خصوص در ایامی مانند عاشورا و تاسوعا. با این حال، باغ رضوان همیشه آرام و باوقار، آن سوی حصار خود را نگاه می‌کرد و صبرش آن‌قدر ادامه یافت تا اینکه افتخاری بزرگ نصیبش شد؛ کدام افتخار؟ اینکه نامش با حرم رضوی پیوند بخورد و بشود یکی از صحن‌های آن؛ صحن رضوان. امروزه صحن رضوان را به فعالیت‌های فرهنگی اختصاص داده‌اند؛ اما تا همین چند سال پیش، فضای سبز آن با درختانی که بیش از ۱۰۰ سال عمر داشتند، محل استراحت زائران بود. در رواق امروز، می‌خواهم دوباره شما خوانندگان عزیز را به یک سفر تاریخی کوتاه ببرم، سفری که در آن می‌شود پیشینه باغ رضوان را شناخت و البته این پیشینه، پیوندی جالب با تاریخ شهر مشهد دارد.

تاریخ معاصر صحن رضوان

تاریخ صحن رضوان را باید از آخر به اول مرور کرد. بخشی از محوطه مشجر باغ رضوان، در سال ۱۳۲۷ش، در اختیار اداره فرهنگ آن زمان یا آموزش و پرورش فعلی قرار گرفت و در آن دبستانی ساختند به نام «دبستان غزالی». چند سال بعد، در اوایل دهه ۱۳۳۰، آیت‌الله میرزاحسین فقیه خراسانی، بخش بزرگی از باغ رضوان را تحویل گرفت و در آن، مدرسه و قبرستان ایجاد کرد؛ البته بعد خواهم گفت که سابقه استفاده از باغ به عنوان قبرستان، خیلی قدیمی‌تر از این حرف‌هاست. مرحوم فقیه خراسانی، بنایی در باغ رضوان ایجاد کرد که ۱۳ هزار و ۹۴۰ مترمربع مساحت داشت و نقشه آن، براساس نقشه صحن عتیق طراحی شده ‌بود؛ چهار ایوان بلند در چهار طرف که حدود ۱۶ متر ارتفاع داشتند و در اطراف محوطه این ساختمان که مدرسه علمیه بزرگی بود، ۱۵۰ حجره برای اسکان طلاب ساخته ‌شد. گزارش‌هایی درباره کاشی‌کاری زیبا و معرق‌های چشمنواز این مدرسه، به همراه چند تصویر وجود دارد. بنای مدرسه در باغ رضوان از سمت جنوبی به محوطه فلکه حضرت وصل می‌شد و بر سردر آن، مشخصات و سال ساخت را حک کرده ‌بودند؛ اما در سال ۱۳۵۴ش، صحن و مدرسه باغ رضوان، به‌ناگاه و با بهانه ساخت فلکه بزرگ حضرتی، تخریب شد و دیگر اثری از آن باقی نماند؛ به جز تعدادی درخت تناور که امروزه در محدوده داخلی حرم مطهر و در صحنی به نام رضوان چشمنوازی می‌کند و مدتی، محل استقرار کبوتران حرم رضوی هم بوده ‌است.

تاریخ قدیم صحن رضوان

اما تاریخ صحن رضوان، به وقایع همین چند دهه اخیر خلاصه نمی‌شود؛ صحن رضوان بخشی از یک خاطره بسیار قدیمی در شهر مشهد است؛ خاطره‌ای که با داستان‌ها و روایت‌های واقعی و غیرواقعی درآمیخته. براساس متون تاریخی، صحن رضوان بخشی از قبرستان بسیار کهنسال مشهد یعنی قبرستان «قتلگاه» بود. نام این قبرستان در متون تاریخی دوره تیموری و حتی پیش از آن نیز وجود دارد و نشان می‌دهد یکی از نخستین مناطقی بود که به منظور دفن اموات در اطراف حرم رضوی انتخاب شد و در شماره ششم رواق، اطلاعاتی مختصر را درباره آن به شما عزیزان ارائه کردم. دلیل نام‌گذاری این مکان به عنوان قتلگاه، دقیق معلوم نیست؛ اما برای این قبرستان قدیمی نام‌های «غسلگاه» و «مغسل‌الرضا(ع)» را هم در تاریخ ذکر کرده‌اند که نشان می‌دهد این عنوان، می‌تواند تغییرشکل یافته نامی قدیمی‌تر هم باشد. بیهقی در کتاب «تاریخ بیهق» به نقل از ابن‌فندق در سال ۵۴۸ق، آورده ‌است ابوعلی فضل بن حسن طبرسی را طبق وصیت خودش در نزدیکی مسجد قتلگاه دفن کردند؛ امروزه مزار شیخ طبرسی در گوشه‌ای از صحن رضوان قرار دارد که البته، آن را هنگام اجرای طرح‌های توسعه حریم حرم، مقداری به سمت غرب جابه‌جا کرده و برایش ساختمان ویژه‌ای ساخته‌اند. گزارش‌های دوره تیموری هم به همین نام اشاره دارند. با این وجود، برخی معتقدند وجه تسمیه قتلگاه، دفن کشته‌شدگان در حمله ازبکان به سال ۹۹۷ق. است که این نقل قول، درست به نظر نمی‌رسد. داستانی قدیمی در میان سالخوردگان مشهدی وجود دارد که می‌گویند اراضی این محدوده توسط امام رضا(ع) خریداری و برای دفن مسلمانان وقف شد؛ منشی قمی در «خلاصه التواریخ» که آن را در قرن دهم هجری قمری به رشته تحریر درآورده ‌است، این نقل قول را تکرار می‌کند و می‌نویسد این اراضی در کنار نقطه‌ای است که پیکر مطهر ثامن‌الحجج(ع) را غسل دادند و در محل غسل دادن، مسجدی قرار دارد که مردم برای زیارت و عبادت به آنجا می‌روند. هرچند ماجرای غسل و خرید زمین، منشأ و سند تاریخی ندارد، اما مشهور بودن داستان، نیاز به مطالعه بیشتر را ضروری می‌کند. برخی احتمال می‌دهند دلیل قتلگاه نامیده شدن این قبرستان کهنسال، شمار بالای کشته‌شدگانی است که در یک نبرد منطقه‌ای، در سال ۵۱۰ق. به قتل رسیدند و در این مکان دفن شدند. براساس گزارش منشی قمی در کتاب ارزشمند «گلستان هنر»، شاه طهماسب صفوی در سال ۹۶۶ق، ۱۰۰ تومان تبریزی برای ساخت دیواری اطراف قبرستان قتلگاه اختصاص داد و این مسئله نشان می‌دهد مکان فعلی باغ رضوان، از هر جهت مورد توجه عموم مردم بوده‌ است. از جمله افرادی که براساس وصیتشان در این مکان دفن شده‌اند، می‌توان به شیخ طبرسی، محمد رستمداری، میرمحمدتقی رضوی، علیشاه افشار و فاضل بسطامی اشاره کرد. امروزه تنها مزار شیخ طبرسی و مرحوم آیت‌الله میرزاحسین فقیه سبزواری و همسرش در باغ رضوان قابل رؤیت است.