به مناسبت سالروز وفات کریمه اهل بیت(ع) درباره فضائل آن حضرت و دلایل هجرت ایشان به ایران با دکتر سید حسن قریشی، پژوهشگر تاریخ اسلام و عضو هیئت علمی دانشگاه پیام‌نور قم به گفت‌وگو نشسته‌ایم.

این استاد دانشگاه، پژوهش‌های زیادی را در کارنامه علمی خود دارد که از جمله آن‌ها می‌توان به کتاب‌های «تاریخ زندگانی ائمه معصومین(ع)»، «قم در دوره قاجار از تأسیس تا مشروطه»، «تقابل‌ها و تعامل‌های امام علی(ع) در دوران تثبیت خلافت» و «تاریخ تحلیلی صدر اسلام» اشاره کرد.

بحث را با مروری بر القاب و فضائل اخلاقی و معنوی حضرت فاطمه معصومه(س) آغاز کنیم.
حضرت فاطمه معصومه(س) یکی از با فضیلت‌ترین افراد در خاندان اهل بیت(ع) و خواهر تنی حضرت علی بن موسی‌الرضا(ع) است. این بانوی بزرگوار تا سن ۶سالگی در سایه پدر بزرگوارش، امام موسی کاظم(ع) رشد و کمال یافت ولی پس از دستگیری و زندانی شدن پدرش، تحت سرپرستی و تربیت برادرش، امام رضا(ع) علم و معرفت آموخت. نام اصلی حضرت معصومه(س)، فاطمه است. حضرت موسی بن جعفر(ع) چهار دختر به نام «فاطمه» داشتند که به فواطم اربعه معروف بودند. لقب معصومه را امام رضا(ع) به خواهر خود، فاطمه کبری عطا کرد و در روایتی فرمود: «مَنْ زَارَ الْمَعصُومَةَ بِقُمْ کَمَنْ زَارَنی». این نکته را هم باید اضافه کنم که این لقب از زمان‌های بسیار دور برای آن حضرت استفاده می‌شده است در اسناد و فرامین جهانشاه قره ‎قویونلو و منابع دوره صفویه به این لقب اشاره شده است. محدثه یکی دیگر از القاب حضرت معصومه(س) است که به علت چند روایت درباره امامت و ولایت که به احادیث «فاطمیات» معروف هستند به این لقب مشهور شده است. ایشان به القاب متعدد دیگری مثل الطاهره، الحمیده، البره، الرشیده، التقیه، النقیه، الرضیه و المرضیه شهرت دارند که برگرفته از متن زیارت‌نامه مأثور ایشان است. لقب کریمه اهل بیت(ع) نیز بر اساس رؤیای صادقه آیت‌الله مرعشی به آن حضرت داده شد. در این رؤیا امام صادق(ع) به آیت‌الله مرعشی فرموده بودند: علیک بکریمه اهل‌البیت: به دامن کریمه اهل بیت چنگ بزنید.

درباره دلایل هجرت کریمه اهل بیت(ع) به ایران اظهار نظرهای مختلفی وجود دارد. آیا این روایت که آن حضرت به دعوت امام هشتم(ع) به ایران سفر کردند با مستندات تاریخی همخوانی دارد؟
امامت حضرت رضا(ع) از سال ۱۸۳قمری، همزمان با شهادت پدربزرگوارش آغاز شد. با هجرت اجباری امام(ع) به مرو و به دستور مأمون، حضرت معصومه(س) که انس خاصی با برادر داشت با ایشان وداع کرد. یک سال پس از هجرت امام رضا(ع)، حضرت معصومه(س) از فراق برادر بی‌تاب شد، در برخی منابع تاریخی آمده آن حضرت با دریافت نامه‌ای از برادرش، سفر خود را از شهر مدینه آغاز کرد. مسیر حرکت حضرت معصومه(س) به قم از مدینه به بصره که شامل ۱۸ منزل بوده و از آنجا به ارّجان -نائین(راه کنار کویر و مسیر احتمالی حضرت معصومه) یا راهی از بصره به کرمان - فارس - اصفهان – قم بوده است. البته احتمال دارد از مسیر بغداد - قرمیسین(کرمانشاه) - همدان - ساوه - قم که از مسیرهای بسیار معروف و پررفت‌وآمد اداری دولت عباسی در اوایل قرن سوم هجری بود، آمده باشد. وقتی آن حضرت(س) با همراهانش وارد ساوه شد، بیمار و رنجور بود و می‎دانست در آن نزدیکی شهر قم که مردم آن از دوستداران اهل بیت(ع) هستند قرار دارد، بنابراین به طرف قم حرکت ‌کرد و پس از مدتی در همین شهر از دنیا رفت.

برخی از منابع تاریخی نوشته‌اند در کاروان حضرت معصومه(س) دیگر فرزندان امام کاظم(ع) نیز حضور داشتند؛ این خبر تا چه حد اعتبار دارد؟
گرچه برخی معتقدند حضرت معصومه(س) به تنهایی و همراه با خادم خود به ایران سفر کردند اما با توجه به منابع، به نظر می‌رسد ایشان در این سفر تنها نبوده‌اند و در کاروان آن حضرت(س) ۲۳ نفر از برادرانشان از جمله فضل، جعفر، هارون و قاسم و همچنین برادرزادگانشان نیز حضور داشتند.

چرا در روایات ائمه اطهار(ع) و علمای بزرگ شیعه تا این حد به زیارت مرقد مطهر حضرت فاطمه معصومه(س) در شهر قم تأکید شده است؟
در بین فرزندان امام کاظم(ع) پس از امام رضا(ع)، حضرت معصومه(س) دومین شخصیت ملکوتی این خاندان به شمار می آید و دارای شأن و منزلت بسیار بالایی است. عظمت و مقام حضرت معصومه(س) در زیارت‌نامه ایشان که امام رضا(ع) آن را به سعد تعلیم دادند، واضح و مبرهن است. حضرت معصومه(س) پس از حضرت اباالفضل(ع) و حضرت علی اکبر(ع) تنها امامزاده‌ای است که از امام معصوم(ع) برای او زیارت‌نامه انشا شده و در میان دختران ائمه(ع)، تنها دختری است که زیارت‌نامه خاص دارد. شخصیت معنوی و ملکوتی حضرت فاطمه معصومه(س) به اندازه‌ای است که امامان معصوم(ع) شیعیان را به زیارت مرقد مطهر ایشان تشویق کرده و ثواب زیادی برای آن برشمرده‌اند. امام صادق(ع) سال‌ها پیش از تولد آن حضرت، از منزلت این بانوی بزرگ خبر داده است، حرم ایشان را حرم اهل بیت(ع) نامیده و او را شفیعه روز جزا معرفی کرده است. امام رضا(ع) می‌فرماید: «من زارها عارفاً بحقها فله الجنه»؛ هر کس او را با معرفت زیارت کند بهشت بر او واجب می‌شود. در حدیثی دیگر نیز فرموده‌اند: «من زار المعصومه بقم کمن زارنی»؛ هرکس حرم حضرت معصومه(س) را در قم زیارت کند مثل این است که مرا زیارت کرده است. امام جواد(ع) فرمودند: «هر کس عمه‌ام را در شهر قم زیارت کند، برای او ثواب بهشت است». مراجع و علمای بزرگ شیعه نیز به حرم مطهر حضرت معصومه(س) عنایت ویژه‌ای داشته‌اند. مرحوم آیت‌الله حائری پس از ورود به قم، تا مدت زیادی درس و بحث‌ها و نمازهایش را در حرم آن حضرت(س)، مسجد بالاسر انجام می داد و حتی بیشتر وقت‌ها در همان حرم بر سجاده‌ای می‌نشست و به سؤالات مردم جواب می‌داد. آیت‌الله بروجردی نیز همین عنایت و توجه را داشت. ایشان هم محل تدریس خود را حرم و صحن مطهر حضرت معصومه(س) قرار داده بود. آیت‌الله مرعشی نجفی علت اقامت خود در قم را خوابی می‌داند که پدرش دیده بود و فرموده بود هر کس می‌خواهد زیارت حضرت فاطمه زهرا(س) را درک کند، مرقد حضرت فاطمه معصومه(س)را زیارت کند. آیت‌الله گلپایگانی در وصیت‌نامه خود، طلاب حوزه علمیه را تشویق و سفارش به توسل به حضرت معصومه(س) و آن را رمز موفقیت در راه تحصیل معرفی می‌کرد. آیت‌الله اراکی هر روز برای ادای فریضه ظهر و عصر به حرم مطهر حضرت معصومه(س) آمده و به آن حضرت توسل می‌کرد. آیت‌الله بهجت نیز از زائران همیشگی آن حضرت به شمار می‌رفت و هرروز با نهایت ادب به محضر حضرت معصومه(س) شرفیاب می‌شد و زیارت عاشورا می‌خواند.
درجه معنوی حضرت معصومه(س) به حدی بالاست که ایشان را دارای مقام شفاعت دانسته‌اند؛ امام صادق(ع) در حدیثی فرموده‌اند: بهشت هشت در دارد که سه در از آن‌ها به قم گشوده می‌شود. در آنجا بانویی بزرگ از فرزندانم به خاک سپرده می‌شود و شیعیان با شفاعت او وارد بهشت می‌شوند.

وجود بارگاه مطهر حضرت معصومه(س) در قم چه نقشی در گسترش و انتقال علوم و معارف تشیع به این شهر داشته است؟
حضرت فاطمه معصومه(س) برای اسلام و ایران منبع خیر و برکت بوده است. از مهم‌ترین آثار فرهنگی وجود حرم حضرت فاطمه معصومه(س) در قم می‌توان به مرکزیت یافتن تشیع، انتقال علوم و معارف شیعی به قم، حضور سادات و امامزادگان در قم، شروع نهضت مدرسه‌سازی، گسترش حوزه حدیثی، رشد و گسترش حوزه علمیه قم و حضور هزاران زائر از اقصی نقاط دنیا و ایران در قم اشاره کرد. در واقع هجرت حضرت معصومه(س) به ایران و رحلتشان در قم چهره فرهنگی این شهر را متحول و به نوعی آن را تبدیل به مرکز جهان تشیع کرد.

خبرنگار: زهرا دلپذیر