به این بهانه با قاسم تبریزی، نویسنده و پژوهشگر تاریخ معاصر گفت‌گو کردیم که در ادامه می‌خوانید.

قدس آنلاین: ابتدا به حضور شهید مدرس در مجلس به عنوان نماینده مردم تهران بپردازیم. آیت‌الله مدرس به عنوان یک نماینده مردمی تراز چه ویژگی‌هایی داشتند؟

تبریزی: یکی از چهره‌های برجسته تاریخ معاصر و تاریخ اسلام، آیت الله مدرس است. فقیهی آگاه به زمان که مقتضیات زمانه را درک کرده و نیازها، دشمن‌ها و معضلات جامعه را شناخته بود.

مدرس در حوزه تدریس، نهج‌البلاغه را به عنوان درس اخلاق آموزش می‌داد. خودش هم در مرحله عملی منطبق بر دستورات امام علی(ع) بود، نه طمعی به دنیا داشت نه دست نیاز به کسی دراز می‌کرد. زندگی عملی او زندگی ابوذر و عمار را تداعی می‌کند.

فهم و درک تاریخی بالا، از دیگر ویژگی‌های اوست. در نجف در کنار دروس فقهی، دروس تاریخی را هم مطالعه می‌کرد. معتقد بود اگر سیاستمدار تاریخ نفهمد اشتباهات مکرر خواهد داشت و اگر مورخ سیاست نداند تاریخ را نمی‌تواند درست تبیین کند. سیاست و علوم انسانی را مکمل یکدیگر می‌دانست.

در حوزه دین معتقد بود دیانت ما عین سیاست ما و سیاست ما عین دیانت ماست. یعنی این دو در هیچ حوزه‌ای از هم جدا نیستند و غیرقابل تفکیک هستند.

مدرس با همچین خصوصیاتی وارد مجلس شد. ابتدا ایشان به عنوان ناظر به مجلس امد و بعد به نمایندگی مردم تهران انتخاب شد. مجلسی که در راس امور قرار دارد و به لحاظ قانون‌گذاری و مورد سوال قرار دادن اعضای دولت، جایگاه مهمی دارد. مدرس به معنای واقعی کلمه یک نماینده مجلس تراز بود؛ یک نماینده الگو و اسوه در طول تاریخ.

علی رغم حضور نماینده‌های فراماسونری و عاملان انگلیس در مجلس، مدرس در مدت نمایندگی‌اش بیش از ۱۰۰۰ قانون را در مجلس تصویب کرد. مدرس در قانون‌ گذاری به دلیل آگاهی داشتن به مقتضیات زمانه و درک و فهم سیاسی، به عنوان یک نمونه نماینده تراز مردمی شناخته می‌شود که در ابعاد مختلف سیاسی فرهنگی اجتماعی تلاش می‌کرد. امام خمینی (ره‌) که چندباری به عنوان تماشاچی به همراه مدرس به مجلس آمده بود، مطرح کردند: گویا مجلس منتظر آمدن مدرس بود، وقتی وارد می‌شد در مجلس یک حرکت و جوشش خاصی شکل می‌گرفت.

قدس آنلاین: چرا افرادی مثل ابراهیم خواجه نوری دیدگاه انتقادی تندی نسبت به شهید مدرس داشته و در کتاب بازیگران عصر طلایی نگاهی غیرواقعی و انتقادی به ایشون داشتند؟

تبریزی: موضع نویسندگان سلطنت طلب علیه مدرس کاملا طبیعی است؛ فردی مثل خواجه نوری که از عوامل انگلیسی‌ها بود و روزنامه عدالت را در دهه ۲۰ راه‌اندازی کرد، با وجود قلم بسیار خوبی که داشت، چون عامل حکومت بود پس طبیعی است که شخصیت مدرس را تخریب کند. عمدتا سلطنت طلب‌ها و کمونیست‌ها علیه مدرس بودند.

قدس آنلاین: یکی از شبهاتی که درمورد شهید مدرس مطرح می‌شود این است که می‌گویند ایشان حامی احمدشاه بوده و به همین دلیل با رضاخان مبارزه می‌کردند. دلیل اصلی مبارزات ایشان برابر رضاخان چه هست؟

تبریزی: او حامی احمدشاه نبود، بلکه نمی‌خواست نظام سلطنتی از بین برود؛ یعنی قانون اساسی و نظام مشروطه‌ای که علما برای شکل‌گیری آن تلاش کرده بودند. احمدشاه به عنوان سکاندار نظام مشروطه، گرچه ترسو و بی‌عرضه بود اما خائن و دیکتاتور نبود و همین قانون گرایی احمدشاه باعث شد تا مدرس از او دربرابر رضاخان دفاع کند. این دفاع، دفاع از مشروطیت است.

قدس آنلاین: این شبهه درمورد مبارزات ایشان وجود دارد که بعضی‌ها معتقدند شهید مدرس صرفا دربرابر استبداد داخلی مبارزه می‌کردند و دربرابر دشمن خارجی واکنش خاصی نداشتند. برای مثال در جنگ جهانی اول و عزیمت ایشان به کرمانشاه و... . درمورد اقدامات ایشان در جنگ جهانی بیشتر توضیح بدید.

تبریزی: مبارزات او هم علیه استبداد داخلی بود و هم استعمار خارجی. وقتی جنگ جهانی اول شکل گرفت، ایران حتی یک دولت واحده هم نداشت. ایشان در تبعید دولت را تشکیل داد و بعد از تحت تعقیب گرفتن به امپراطوری عثمانی رفت. بعد از برگشت از عثمانی نیز اقدام به احیای مجلس کرد.

اولین توطئه در آن زمان، قرارداد ۱۹۱۹ دولت وثوق‌الدوله بود. وثوق برای تصویب این قرارداد تلاش زیادی کرد و برخی روزنامه‌ها نیز به حمایت از او می‌پرداختند اما شهید مدرس یک تنه مقابل آن‌ها ایستاد.

انگلیس در این قرارداد این مسئله را مطرح کرده بود که استقلال ایران را به رسمیت می‌شناسیم، اما اقتصاد و ارتش آن باید در اختیار ما باشد. مدرس با وجود همه‌ی تهدیدها از سوی وثوق‌الدوله، مقابل این قرارداد ایستادگی کرد. بعدها روحانیون مبارز دیگری همچون شیخ محمد خیابانی نیز علیه این قراداد به پا خواستند اما در راس همه‌ی مبارزات شهید مدرس بود. وثوق‌الدوله حتی با واسطه‌ای این پیشنهاد را به شهید مدرس می‌دهد که اگر از مخالفت دست بردارد، می‌تواند ۸ نفر از وزرا را انتخاب کند. آیت‌الله مدرس در پاسخ مطرح می‌کنند:« اگر این قانون تصویب شود، بعدها انگلیس‌ها خود وثوق را هم از بین می‌برند؛ اگر شکست هم بخورد این ننگ تا ابد برای او باقی خواهد ماند.» که بعدها هم ثابت شد این منطق مدرس صحیح بوده‌است.

با شکست این قرارداد کودتای ۱۳ اسفند شکل گرفت که در پی آن رضاخان به عنوان عامل انگلیس در ایران شروع به کار کرد. مدرس دلیل مبارزه با رضاخان را اینطور بیان کرده بود : او دزد خانگی است، تا در اختیار انگلیسی‌هاست به ما خیانت می‌کند.

بعدها مساله جمهوریت از سوی انگلیس‌ها مطرح شد که در ترکیه عملی شده بود و به واسطه آن حکومتی لاییک روی کار امده و جدایی دین از سیاست‌ به وجود آمده بود.

انگلیس‌ها در ایران نیز با کمک عوامل داخلی خود مثل فروغی، دشتی، عارف قزوینی و... در تلاش برای برپایی جمهوریت مدنظر خود بود. اما مدرس تا آخرین نفس با این جمهوریت مبارزه کرد

همزمان ‌ایت‌الله حائری، اصفهانی و میرزامحمد قرنی نایینی نیز با جمهوریت مخالفت می‌کردند. رضاخان وقتی دید هیچ امکانی برای پیروزی جمهوریت ندارد، خود را مدافع اسلام و طرفدار روحانیت معرفی کرد.

مدرس قطعا مخالف صریح استعماری بود که بعد از جنگ جهانی اول، عمدتا از طرف انگلیس اعمال می‌شد. یک بار حتی انگلیس‌ها خواستند او را فریب بدهند. سفیر انگلیس و مترجمش نزد او در مدرسه سپه‌سالار رفتند و چکی به او دادند. شهید مدرس چک را نپذیرفت و گفت اگر قصد کمک دارید، طلای ناب بار شتر کنید بیاورید جلوی مدرسه! سفیر انگلیس گفت او می‌خواهد حیثیت و شرافت ما را از بین ببرد، مدرس در پاسخ به او گفت، برای چیزی که ندارید نگران نباشید! او با طرفداران انگلیس مثل وثوق‌الدوله و نصرت‌الدوله هم مبارزه می‌کرد.

قدس آنلاین: شهید مدرس مخالف حق رای زنان بود؟

تبریزی: درمورد حق رای زنان ما در آن دوران نکته‌ای در قانون اساسی نداشتیم، بنابراین نفیا و اثباتا در اثار شهید مدرس تا به حال چیزی به عنوان موضع شهید مدرس در این مورد ندیدم.

قدس آنلاین: حضور یک روحانی مانند شهید مدرس به عنوان یک چهره فعال سیاسی، چه نقشی در حیات سیاسی و اجتماعی روحانیون بعد از آن و نقش آن‌ها در جامعه دارد؟

تبریزی: جامعه ما امروز به لحاظ سیاسی به اندیشه و تفکر مدرس نیاز دارد؛ روحانیون ما در شناخت مقتضیات زمان نیاز به دیدگاه مدرس دارند. سیاست مداران ما در شناخت تاریخ و علوم سیاسی باید از مدرس درس بگیرند. با این حال شهید مدرس همچنان ناشناخته است، و می‌توان او را به عنوان یک شخصیت مشهور ناشناخته نام برد! یعنی شاید جامعه از نظر اسم و شهرت او را بشناسد، اما در مبنای فکری آت‌الله مدرس، آنچنان که شایسته و بایسته است کار ویژه‌ای صورت نگرفته است که امیدواریم پژوهشگران و فعالان فرهنگی ما در این زمینه بیشتر کار کنند. متاسفانه غفلت ما در حوزه فرهنگی موجب شده تا جوانان نسل جدید و فرزندان انقلاب، با چهره بزرگانی همچون آیت‌الله مدرس به خوبی اشنا نباشند.

خبرنگار: محدثه مودی