ابوعبدالله جعفر بن محمد رودکی سمرقندی، پدر شعر فارسی و از شاعران بزرگ سده چهارم هجری است. روایت‌های متعددی درباره سال و محل تولد و همچنین اشعار رودکی وجود دارد. طبق گفته کارشناسان چاپ های متعددی از دیوان رودکی داریم که بعضا متصل به شرح است؛ مانند کتاب های منوچهر دانش پژوه، استاد جعفر شعار، علی رواقی و...

در ادامه، به بررسی بخشی از زندگی‌نامه نخستین شاعر فارسی زبان با رحیم پاک نژاد، پژوهشگر و منتقد ادبی می پردازیم.

پاک نژاد درباره اسما و القاب رودکی گفت: اسما و القاب زیادی را منتسب به رودکی کردند اما ارجاع و استناد ما به کتاب انساب عبدالکریم سمعانی است. حدود ۲۰۰ سال بعد از فوت رودکی این لقب را برای او بر می گزینند. البته ممکن است این ۲۰۰ سال از نظر خوانندگان زیاد به نظر بیاید اما معمولا در مطالعات تاریخ ادبیات این میزان سال چندان طولانی به حساب نمی آید.

این پژوهشگر تصریح کرد: دیوان رودکی برای اولین بار در ۱۳۱۵ قمری چاپ سنگی توسط فریدون میرزا شد، این چاپ بسیار ایراد دارد چون از اشعار قطران تبریزی به جای اشعار رودکی استفاده شده است. مهم ترین منبعی که ما از رودکی در اختیار داریم کتابی به نام محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی از سعید نفیسی است. به تازگی هم کتابی از به نام رودکی پدر شعر فارسی از نشر نی چاپ شده، گزیده ای از اشعار رودکی همراه شرح است.

رودکی؛ شاعری که حافظ قرآن بود

وی با اشاره به اینکه درباره سال تولد رودکی اختلاف نظر هست، عنوان کرد: تولد رودکی را بین سال های ۲۵۰ تا ۲۶۵ هجری ذکر کرده اند ، چون وفاتش هم در سال ۳۲۹ هجری بوده ما رودکی را شاعر قرن سوم و چهارم به حساب می آوریم. نام محل تولد ابوعبدالله جعفر بن محمد، رودک در نزدیکی سمرقند بوده، به همین علت او به این نام مشهور شد. اینکه می گویند رودکی به خاطر اینکه ساز رود می نواخته به این نام مشهور شده نقل قول صحیحی نیست. از دوران کودکی و نوجوانی رودکی نیز اطلاعات مستند خاصی نداریم. فقط طبق برخی از منابع می دانیم که او در کودکی استعداد فوق العاده ای داشته و در ۸ سالگی حافظ کل قرآن می شود.

این منتقد ادبی درباره علت نامیدن رودکی به عنوان پدر شعر فارسی بیان کرد: رودکی را به عنوان پدر شعر فارسی می شناسیم اما دال بر این نیست که رودکی نخستین شعرهای فارسی را گفته است. ما می دانیم قبل از رودکی «حنظله بادقیسی» شعر می گفته و اشعارش در دسترس ماست. به رودکی پدر شعر فارسی می گوییم چون اشعاری که از اون باقی مانده است بیشتر از اشعاری است که از پیشینیان رودکی موجود است.

رودکی، سرچشمه شعر ساختارمند و منسجم فارسی

وی افزود: شعر رودکی در ساختار، محتوا و مضمون نسبت به شعرای هم عصر و ماقبل خودش از دقت و صلابت بیشتری برخوردار است. رودکی یکی از پرکارترین شاعران پارسی گوی است، بعضا در تذکره ها ذکر شده بیش از یک میلیون بیت از او باقی مانده است. او در دوره سامانی به یکی از شعرای دربار تبدیل می شود. به هرحال آنچه از تواریخ مشخص است این که رودکی شاعر پرکاری بوده و از این جهت می توانیم او را از نظر کمیت شعر در کنار مولانا قرار دهیم. آنچه از اشعار رودکی به دست ما رسیده نزدیک به ۱۰۰۰ بیت است که دو بعد اصلی یعنی وصف طبیعت و وصف معشوق (تغزلی) را بیان می کند.

پاک نژاد رودکی را سرچشمه شعر ساختارمند و منسجم فارسی دانست و اظهار کرد: فقط ما ایرانیان حال حاضر نیستیم که به رودکی «پدر شعر فارسی» می گوییم. هم عصران او نظیر فرخی و ناصر خسرو هم از او به عنوان استاد شعرا یاد می کردند. دلیلش استعداد، ذوق و مهارتی است که رودکی در شعرسرایی از خودش نشان می دهد.

رودکی از ترکیبات دشوار فراری بود

وی گفت: مبدع رباعی هم رودکی است. منظومه هایی هم داشته که متاسفانه به دست ما نرسیده است. مشهور ترین اثر رودکی ترجمه منظوم کلیله و دمنه عربی نوشته ابن مقفع هست. بعد از او هم نصرالله منشی ترجمه منظوم کلیله و دمنه را به فارسی ترجمه می کند. متاسفانه با گذشت زمان ترجمه منظوم رودکی به دست ما نرسیده است.

پژوهشگر ادبیات فارسی با اشاره به سادگی و قابل فهم بودن اشعار رودکی بیان کرد: در دوره های بعد از رودکی بعضا استعاره ها، تشبیهات و ترکیبات پیچیده ای می بینید که نیاز به مفسری هست تا آن شعر را برای ما توضیح دهند تا مقصود اصلی را متوجه شویم ؛ مثلا در سبک عراقی شاهد این موضوع هستیم. در حقیقت پیچیده و فلسفی است. اما شما این خصلت را اصلا در شعر رودکی نمی بینید. تشبیهات و توصیفات رودکی به ساده ترین و بهترین شکل ممکن است. انگار رودکی از ترکیبات دشوار فراری است. او در عین سادگی یک تصویر از جهان طبیعی و انسانی ارائه می دهد که بسیار مستحکم و قابل فهم است.

لزوم ساده سازی متون کهن برای نسل جدید

پاک نژاد درباره ثقیل بودن متون قدیمی برای نسل جدید گفت: ما هر متن ادبی کلاسیک را که دریافت کنیم و هرچقدر هم سهل باشد، باز هم به خاطر گذشت زمان و سنت های گذشته دشواری هایی دارد. در ساده ترین شعر های فارسی هم دشواری هایی می بینیم و اینجاست که نقش مفسران ادبی اهمیت پیدا می کند. آنها تلاش می کنند پیچیدگی های متن را با توجه به متون قدیم و اتکا به تذکره های ادبی و تاریخی ساده سازی و شرح دهد. به این روش شعر برای مخاطب امروزی که با سنت های ادبی گذشته فاصله دارد قابل فهم می شود.

وی در پایان با تاکید بر اینکه نباید ارتباط نسل جدید با سنت و فرهنگ دیرینه ما قطع شود، اظهار کرد: باید نسل جدید را با متون برجسته گذشته آشنا کنیم. در این مفاهیم شعرا تنوع و گوناگونی فراوانی از قبیل نجوم، عشق، جغرافیا، مسائل روانشناختی و فقهی داریم. در حوزه ساده سازی متون ادبی کارهایی شده اما هنوز هم برای ارتباط بیشتر باید تسهیل گری شود. ادبا و روانشناسان کودک باید دست به دست هم دهند و این متون را به انضمام تصویر برای کودکان تسهیل کنند. خانواده ها باید از کودکی فرزندانشان را با این متون تاریخی که سنگ بنای فرهنگ ماست، آشنا کنند.

خبرنگار: لیلا نوعی