در ایران سیاست‌گذاری در حمایت از بی‌خانمان‌ها اگرچه با مصوبه سال ۱۳۷۸ شورای عالی اداری درخصوص ساماندهی افراد بی‌خانمان و متکدیان آغاز شد و حتی در لایحه بودجه سال۱۳۸۴ مبلغ ۴۰ میلیارد ریال برای پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی و ساماندهی آسیب‌دیدگان با اولویت کودکان خیابانی، بی‌سرپرست‌ها و دختران و زنان پناه‌جو و فراری اختصاص یافت، اما این یخ‌زدگی چند کارتن‌خواب در یکی از شب‌های بسیار سرد و کم‌سابقه تهران در سال۱۳۸۲ بود که ابتدا نگاه رسانه‌ها و سپس مسئولان را به بی‌خانمان‌ها جلب کرد و در پی آن، اقدام‌هایی برای حمایت از این افراد و جلوگیری از تکرار چنین اتفاق‌هایی صورت گرفت.
از آن پس علاوه بر شلترها یا خانه‌های امنی که برای اسکان موقت زنان بی‌سرپناه در برخی از نقاط کشور ایجاد شده، در تهران و برخی شهرهای کشور نیز گرمخانه‌ها یا مددسراهایی برای اسکان موقت بی‌خانمان‌ها دایر شده است.
اما آیا این گرمخانه‌ها توانسته‌اند به اهدافی که در ابتدای شکل‌گیری آن‌ها ترسیم شده بود، دست یابند؟

به پیمانکاران گرمخانه‌ها تذکر داده‌ایم
سیداحمد علوی، عضو کمیسیون اجتماعی، فرهنگی و امور شهری به قدس می‌گوید: به‌تازگی در بازدیدی که از چند گرمخانه در تهران داشتیم به این نتیجه رسیدیم که در مددسراها نواقصی وجود دارد، اما در مجموع، وضعیت آن‌ها از نظر تجهیزات و امکانات نسبت به سال‌های پیش بهتر شده است و برای اسکان موقت بی‌خانمان‌ها در فصل سرما آمادگی لازم را دارند.
وی اضافه می‌کند: تذکراتی به پیمانکاران گرمخانه‌ها داده‌ایم که امیدواریم با ورود سازمان خدمات شهرداری نکات مد نظر مورد توجه قرار گرفته باشد. در حال حاضر خودروهای گشت آماده انتقال بی‌خانمان‌ها به گرمخانه‌ها هستند. ضمن اینکه اتوبوس‌هایی در برخی از مناطق مستقر شده‌اند تا بی‌خانمان‌هایی که تمایلی به استفاده از گرمخانه‌ها ندارند، از آن‌ها برای استراحت خود استفاده کنند.
وی از افزایش ظرفیت گرمخانه‌های تهران در سال جاری خبر می‌دهد و می‌گوید: حتی قرار شده تعداد اتوبوس‌ها نیز برای استقرار در برخی از میدان‌های پایتخت برای خواب و استراحت شبانه بی‌خانمان‌ها بیشتر شود.
علوی در پاسخ به این پرسش که گرمخانه‌ها در حال حاضر چه تعداد بی‌خانمان را برای اسکان موقت زیر پوشش قرار می‌دهند، می‌گوید: ظرفیت شهرداری برای ایجاد گرمخانه‌ها به‌منظور پوشش همه بی‌خانمان‌ها محدود است؛ با این‌حال در سال جاری چند مجموعه به گرمخانه‌ها اضافه شده است که «یاور شهرها» هم جزو این مجموعه محسوب می‌شوند. یعنی هرچند یاورشهرها برای اجرای ماده ۱۵ و ۱۶ و به‌منظور ترک و درمان معتادان در نظر گرفته شده‌اند، اما اگر زمانی گرمخانه‌ها ظرفیت پذیرش نداشته باشند، از این مراکز برای اسکان بی خانمان‌ها استفاده می‌شود. با وجود این، نیاز به گرمخانه‌ها بیشتر از ظرفیت موجود است، اما چون بعضی از بی‌سرپناهان از این مددسراها استفاده نمی‌کنند به نظر می‌رسد با ظرفیتی که به‌تازگی ایجاد شده بتوانند پاسخگوی کسانی باشند که بخواهند در این مراکز پذیرش شوند.وی با اشاره به عدم امکان مصرف مواد مخدر در گرمخانه‌ها، می‌گوید: این موضوع موجب شده تا معتادان متجاهر تمایل چندانی به استفاده از گرمخانه‌ها نداشته باشند با وجود این، همواره سعی می‌کنیم تا با اعتمادسازی بی‌خانمان‌ها را متقاعد کنیم در شب‌های سرد سال از این مراکز استفاده کنند.

تجربه تهران ، الگوی دیگر شهرها
پرویز سروری، نایب رئیس شورای شهر تهران و رئیس شورای عالی استان‌های کشور نیز عملکرد شهرداری تهران درخصوص اسکان موقت بی‌خانمان‌ها را خوب توصیف می‌کند و به قدس می‌گوید: امسال بیش از ۱۱هزار تخت به ظرفیت گرمخانه‌های پایتخت اضافه کرده‌ایم؛ با وجود این، کار در این حوزه همچنان ادامه دارد.
وی در همین زمینه می‌افزاید: یکی از دغدغه‌های بزرگ مدیریت شهری نمایش تقریباً غیرموجهی از حضور بی‌خانمان‌ها، معتادان متجاهر و کودکان کار در سطح پایتخت است؛ این درحالی است که ساماندهی این گونه افراد آسیب‌دیده وظیفه ذاتی و اصلی شهرداری نیست، بلکه دستگاه‌های مختلفی مثل سازمان بهزیستی، وزارت کشور و... در این زمینه مسئولیت دارند و باید همکاری کنند.
سروری با اذعان به این نکته که غیر از تهران، اسکان موقت بی‌خانمان‌ها در دیگر کلانشهرهای کشور چندان مناسب نیست، تصریح می‌کند: ما هنوز نتوانسته‌ایم تجربه موفق تهران را در اجرای طرح اسکان موقت بی‌خانمان‌ها در کلانشهرهای دیگر و مراکز استان‌ها تکرار کنیم که به نظر می‌رسد بیشترین دلیل آن، نبود یک مدیریت یکپارچه شهری و فعال نبودن قرارگاه اجتماعی بوده است. یعنی قرارگاهی که همه دستگاه‌های متولی این حوزه در آن جمع شوند و تقسیم کار صورت گیرد تا هدف مورد نظر محقق شود. به هرحال تلاش می‌کنیم تا تجربه کامل‌تر شهرداری تهران را در دیگر کلانشهرها و مراکز استان‌ها و تمام کشور داشته باشیم.

شرط حذف یا کاهش پدیده بی‌خانمانی
سیدحسن موسوی چلک، رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران، بی‌خانمانی را معلول فقر، بیکاری، اعتیاد و ناتوانی‌های جسمی و روانی می‌داند و به قدس می‌گوید: درخصوص کارتن‌خوابی هیچ آمار رسمی وجود ندارد، با این‌حال گویا هرچه پیش می‌رویم و جامعه بیشتر با فقر درگیر می‌شود این پدیده و دیگر آسیب‌های اجتماعی مشهودتر می‌شود.
وی با اشاره به اینکه براساس مصوبه شورای عالی اداری سال۷۸، ۱۱سازمان و نهاد مثل بهزیستی، کمیته امداد، دادگستری و... با محور شهرداری به‌منظور ساماندهی بی‌خانمان‌ها و متکدیان مسئولیت دارند، می‌افزاید: هرچند درخصوص آسیب‌های اجتماعی، سیاست‌ها در ایران
پاک کردن صورت مسئله و حداکثر حمایتی است، اما اگر منصفانه نگاه کنیم عملکرد شهرداری تهران در ارتباط با پدیده کارتن‌خوابی کاملاً قابل دفاع است. به‌گونه‌ای که طی دو دهه اخیر شهرداری پایتخت برای این موضوع یک ساختار و زیرساخت‌های ارائه خدمات را برای بی‌سرپناهان تهیه و فراهم کرده است و حتی خدمات سیار ارائه می‌دهد. ضمن اینکه هر چه زمان می‌گذرد اقدام‌هایش جامع‌تر می‌شود به طوری که به‌تازگی با ایجاد طرح «حامی شهر» ظرفیت پذیرش بی‌خانمان‌ها را تا ۵هزار نفر افزایش داده است. از سوی دیگر افراد آسیب‌دیده می‌توانند با تلفن ۱۳۷ تماس بگیرند تا گشت فوریت‌های اجتماعی در محل حاضر شود و آن‌ها را به مددسرا انتقال دهد و از خدمات اولیه مثل یک وعده غذای گرم، استحمام، تخت برای خوابیدن و... استفاده کنند.
وی در همین زمینه می‌افزاید: اگر دیگر سازمان‌ها و دستگاه‌های متولی به اندازه ۵۰درصد شهرداری به وظایف خود در ساماندهی بی‌خانمان‌ها اقدام می‌کردند بی‌تردید در این حوزه شرایط بسیار بهتری داشتیم. امسال قرار بود سازمان‌های مسئول به تعداد ۹هزار نفر ظرفیت خود را برای ساماندهی بی‌خانمان‌ها افزایش دهند که تنها شهرداری تهران این کار را در حد ۵ هزار نفر انجام داده است.
موسوی چلک در پایان کاهش امنیت اجتماعی، افزایش بیماری‌های جسمانی و روانی به دلیل رعایت نکردن بهداشت فردی، انتقال بیماری‌های واگیردار، عادی شدن طرد اجتماعی در برخی خانواده‌ها و افزایش جرایم را مهم‌ترین پیامدهای پدیده بی‌خانمانی می‌خواند و می‌گوید: تا زمانی که به سمت نظام چند لایه تأمین اجتماعی نرویم، حذف یا کاهش پدیده بی‌خانمانی و آسیب‌هایی اینچنینی ممکن نیست و حتی ممکن است با پدیده‌های نوظهور دیگری هم مواجه شویم.

خبرنگار: محمود مصدق