اگر یادتان باشد، یک بار درباره یخچال‌ها و نقش آن‌ها در زندگی شهری مشهد، در دورانی که هنوز خبری از لوازم سردکننده جدید نبود، صحبت کردیم. یخچال‌ها عموماً در حاشیه شهر ساخته می‌شد و این قابلیت را داشت که بخش مهمی از یخ مورد نیاز مردم را در ایام گرم تابستان تأمین کند. بالاخیابان یکی از محل‌های مهم تمرکز یخچال‌های شهر مشهد بود که می‌شد رد و نشان آن‌ها را تا دهه ۱۳۵۰شمسی نیز در این منطقه یافت و اگر نگاهی به عکس‌های هوایی آن دوره بیندازید، می‌توانید آن‌ها را در حوالی باغ هشت‌آباد و اطراف آن ببینید. با این حال در دوره‌های پیشتر، بخش‌های دیگری از شهر مشهد هم به عنوان محل تجمع یخچال‌ها شناخته می‌شد که از حدود ۲۰۰ سال قبل تخریب شدند و یا به تدریج کاربری خود را از دست دادند. یکی از این مناطق، اراضی بزرگ و حاصلخیز منطقه الندشت و زرگران بود؛ منطقه‌ای که بیشتر زمین‌های آن را وقف حرم رضوی کرده بودند و بالتبع یخچال‌های – یا به اصطلاح قدیم: یخدان‌ها – مستقر در این مناطق هم موقوفه آستان ‌قدس رضوی شمرده می‌شد. درباره یخچال‌های منطقه الندشت که در حدود محله کوهسنگی امروزی قرار داشت و «باغ الندشت» باقیمانده آن محسوب می‌شود، گزارش‌هایی در برخی کتاب‌های تاریخی وجود دارد، اما شاید بهترین مدارک مربوط به این تأسیسات مهم شهری در اختیار مرکز اسناد آستان‌ قدس رضوی باشد؛ گزارش‌هایی که مربوط به دریافت اجاره و اداره بهینه این یخچال‌ها به عنوان موقوفه است.

بررسی محتوای سند
الندشت از منظر تاریخی، برای شهر مشهد اهمیت فراوانی دارد. این منطقه شاهد جنگ‌های بسیار مهمی بوده ‌است؛ جنگ‌هایی که در آن‌ها، مشهد به محاصره نیروهای مهاجم درمی‌آمد و در اغلب مواقع با پیروزی مردم و مدافعان شهر به پایان می‌رسید؛ نمونه‌اش نبرد مربوط به دوران بین فروپاشی صفویه و روی کار آمدن نادرشاه که مردم مشهد با دادن بیش از ۴هزار نفر کشته توانستند نیروهای مهاجم را که برای غارت شهر و حرم رضوی آمده‌ بودند، ناکام بگذارند. الندشت صاحب اراضی گسترده کشاورزی و باغ‌های بسیار آباد بود. خاک حاصلخیز، جریان قنات‌های پرآب و بستر نفوذناپذیر در برخی مناطق اراضی که سبب نگهداری بهتر آب در یخچال و شکل دادن فرایند یخ‌زدگی می‌شد، ساخت و ساز این زیرساخت را در الندشت توجیه می‌کرد. در سند شماره ۳۲۵۷۷/۴۱ مرکز اسناد آستان ‌قدس رضوی که مربوط به ۱۴ ربیع‌الاول ۱۰۵۳قمری / ۱۲ خرداد ۱۰۲۲ است، گزارشی ویژه از چگونگی فعالیت یخچال‌های الندشت داریم که در نوع خود قابل توجه و جالب است. در متن این سند آمده ‌است: «به موجب تمسک به تاریخ ۱۴ شهر ربیع‌الاول سنه ۱۰۵۳ به اسم استاد درویش سقا ولد استاد غلامحسین و ملامحمدرضا ولد محمدحسین و استاد دوست‌محمد ولد علی‌محمد که به رقم رسانید.
شرح رقم آن‌که رفعت‌پناه توفیق آثاری مستوفی‌الملکی مبلغ سه تومان و پنج هزار دینار عراقی و مقدار هشتاد خروار یخ، بابت حاصل یخدان الندشت ابواب جمع نمایید».

اجاره‌بهای ویژه
سند مورد بررسی، درباره تأمین هزینه اجاره از مستأجران مستقر در الندشت است؛ البته این سند بخش دیگری هم دارد که در آن به عصارخانه (روغن‌گیری) «شاه‌طغای» (ظاهراً مستقر در اراضی زرگران و الندشت) اشاره شده‌ است که به نوشتار ما خط و ربطی ندارد و باید در مجال دیگری آن را بررسی کنیم. به موجب این سند، یخچال‌های موقوفه آستان ‌قدس، بخشی از اجاره سالانه خود را به صورت غیرپولی تأمین می‌کردند؛ به این ترتیب که یخ مورد نیاز حرم مطهر از طریق این یخچال‌ها تأمین می‌شد. محل استفاده این یخ نیز علاوه بر مهمانسرای حضرتی، شربتخانه‌ای بود که آن را در قسمت جنوبی صحن نو فعلی (این صحن در دوره صفویه وجود نداشت) مستقر کرده ‌بودند. به نظر می‌رسد رویکرد آستان‌ قدس در مورد دیگر یخچال‌های وقفی نیز همین بوده ‌است. در سند وقفی برخی از این یخچال‌ها، رسماً از اختصاص بخشی از یخ تولیدی برای فعالیت‌هایی خاص سخن به میان آمده‌ است؛ مثلاً در سند وقفی یخچالی واقع در بالاخیابان که تا حدود دهه ۱۳۴۰شمسی فعال بود، اختصاص ۳خروار از یخ آن برای تولید شربت مورد نیاز مراسم دهه اول ماه محرم مد نظر واقف مربوطه بوده ‌است.

خبرنگار: محمدحسین نیکبخت