همان طور که پیش از این هم در «رواق» گفته‌ایم، با شروع فرمانروایی صفویه بر ایران، شرایط فرهنگی و اجتماعی هم تغییر اساسی کرد. رسمی شدن مذهب تشیع و یکپارچه شدن کشور از نظر سیاسی و حاکمیتی موجب برقراری امنیت در حوزه‌های گوناگون شد؛ شرایط اقتصادی روند رو به رشدی را آغاز کرد و ساختارهای اجتماعی به شکلی مؤثر، فعال شدند. مجموع این عوامل، شرایط را برای رونق برخی سنت‌های دینی و ملی مساعد کرد که وقف، یکی از آن‌ها بود. در مشهد به عنوان شهری مذهبی، موقوفات‌ نقش مهمی در مدیریت اقتصادی ایفا می‌کردند. هر چند توسعه موقوفات‌ از دوره تیموری و با ساخته شدن مسجد جامع گوهرشاد به دستور گوهرشاد خاتون، نقطه اوج خود را تجربه کرد، اما بی‌تردید این عهد صفوی بود که پس از رکود ناشی از استیلای ازبکان بر خراسان، دوباره عرصه را برای دلگرمی واقفان و ورود آن‌ها به عرصه وقف فراهم کرد و در این بین، رجال وابسته به دربار صفوی با پیشقدم شدن در این عرصه، دیگران را به مشارکت در سنت حسنه وقف تشویق کردند. یکی از این بزرگان، عتیق علی بن احمد طوسی بود که اتفاقاً قدیمی‌ترین وقف‌نامه موجود در آستان قدس رضوی نیز به وی تعلق دارد.

شرحی بر یک وقف‌نامه
«کاتب الحروف... عتیق علی بن احمد... در ایام ملازمت در آن آستان آسمان ارکان، رقبات‌، مزارع و قنوات را که مالک و متصرف بوده، وقف کرده‌ام بر مصالح روضه منوره و منافع آن را اول به عمارت رقبات‌... و بعد از آن به اطعام فقرا و مساکین... حسب الصلاح متولی آنجا دهند». این جملات، فرازهایی از وقف‌نامه عتیق علی بن احمد طوسی است که برخلاف آنچه در نامش آمده ‌است، زاده طوس نیست. عتیق علی در «اردوباد» جایی در جمهوری خودمختار نخجوان امروزی و شمال رود تاریخی اَرَس به دنیا آمد. برخی به اشتباه، عتیق علی طوسی را پدر یا عموی حاتم‌بیگ اردوبادی، وزیر شاه عباس یکم دانسته‌اند. شاید این اشتباه، اولاً به زادگاه مشترک آن‌ها و ثانیاً به نَسَب مشترکان مربوط باشد؛ هر دو آن‌ها از اعقاب خواجه نصیرالدین طوسی هستند. اما تا جایی که می‌دانیم، این دو خط و ربطی با یکدیگر ندارند و پدر حاتم‌بیگ نیز، ملک بهرام، کلانتر اردوباد بوده است. بگذریم؛ از محتوای وقف‌نامه عتیق علی طوسی و اینکه وی «اطعام فقرا و مساکین» را در زمره «مصالح روضه منوره» ذکر می‌کند، می‌توان دریافت موضوع اهتمام به رفع نیاز محرومان که امروزه جزو جدی‌ترین سرفصل‌های فعالیت آستان قدس رضوی است، از دیرباز مورد توجه واقفان و متولیان امر بوده است و برخلاف تصور رایج، واقفان پیش از تمرکز بر امور عمومی مانند تأسیس و توسعه مدارس، به این وظیفه شرعی و انسانی توجه داشتند و چه نیکوست اگر این روند در عهد ما نیز همچنان برقرار، پایدار و مورد توجه واقفان باقی بماند. این واقف بزرگ در سال ۹۳۱قمری/ ۹۰۴شمسی، ۲۱ مورد از املاک خود را وقف کرد و همان طور که اشاره کردیم، وقف‌نامه او قدیمی‌ترین وقف‌نامه موجود در آستان قدس رضوی است.

هنرمندِ واقفِ سیاستمدار
عتیق علی بن احمد در زمره هنرمندانی قرار داشت که در سیاست نیز تجربیات ذی‌قیمتی داشت. احمد منشی قمی، نویسنده «گلستان هنر»، عتیق علی را صاحب «منصب انشاء» و دبیری در دربار شاه اسماعیل صفوی معرفی می‌کند و می‌افزاید که وی خطی بسیار زیبا داشت و در این هنر، سرآمد روزگار خودش بود. احتمالاً این توانایی و البته هوش سیاسی خواجه عتیق علی که نوادگان، امروزه با نام خانوادگی «عتیقی» شهرت دارند، سبب شد وی در چنین مقامی قرار بگیرد. برخی مورخان معتقدند او نخستین متولی آستان قدس رضوی بوده ‌است؛ موضوعی که البته تردیدهایی درباره آن وجود دارد. خواجه عتیق علی در دوران حیاتش برای خود مقبره‌ای در محل مدرسه بالاسر حرم مطهر رضوی بنا کرد. سال درگذشت وی معلوم نیست.

خبرنگار: محمدحسین نیـکبخت