او در نخستین روز از بهمن‌ سال ۱۳۱۹ خورشیدی درگذشت و در حرم امیرالمؤمنین(ع) کنار استاد بزرگش، محدث نوری به خاک سپرده ‌شد. از مرحوم شیخ عباس قمی که به «محدث قمی» نیز شهرت دارد، آثار مشهور دیگری هم در دست است که شهرت عمومی پیدا کرده از جمله کتاب‌های «منتهی ‌الآمال» و «نفس المهموم» که اولی درباره زندگانی ۱۴معصوم(ع) و دومی به طور اختصاصی درباره زندگی سیدالشهدا(ع) و واقعه خونین عاشورا به رشته تحریر درآمده است. با این حال، خدمات شیخ عباس قمی به اسلام، بسیار بیشتر از این‌هاست؛ محدث قمی به عنوان محققی سترگ، تسلطی کم‌نظیر بر متون روایی داشت و در کنار این آگاهی گسترده روایی، به دلیل برخوردار بودن از توانمندی بیانی و دانستن فن خطابه، منبرهایش بسیار مورد توجه و استفاده مردم بود و حتی مراجع و علمای بزرگ زمان، با علاقه و اشتیاق در آن‌ها حضور پیدا می‌کردند؛ چنان‌ که از مرحوم آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری، زعیم بزرگ حوزه علمیه قم نقل شده که منبرهای محدث قمی را موجب «ایجاد روح عدالت در انسان» می‌دانست و حاضر بود پشت سر شنونده سخنان آن مرحوم، نماز بخواند.

توانایی تألیف و تحلیل
تسلط شیخ عباس قمی بر متون روایی را می‌توان از تحلیل و بررسی‌های او در آثاری مانند «منازل الآخره» دریافت. این کتاب که به شرح وقایع مرگ و پس از آن با تکیه بر آیات و روایت‌ها می‌پردازد، با نقل حدیثی از امیرمؤمنان(ع) آغاز می‌شود که فرمود: «تَجَهَّزُوا رَحِمَکُمُ اللهُ، فَقَدْ نُودِیَ فِیکُمْ بِالرَّحِیلِ». در واقع دروازه ورود به چنین مبحث مهمی، روایتی است که در خطبه ۲۰۴ نهج‌البلاغه نیز ثبت و ضبط شده‌ و محدث قمی با احاطه‌ای که به آیات و روایات داشته، شرحی مستند و مبسوط درباره این موضوع ارائه می‌کند. محدث قمی توانایی بالایی در طبقه‌بندی موضوعی روایات و نیز خلاصه‌ کردن آثار حدیثی بزرگ داشت. کتاب مشهور «سفینه البحار» نمادی از این دو توانایی ویژه در شخصیت مرحوم شیخ عباس قمی است. وی در این کتاب، با ذوق علمی و ادبی ویژه‌اش، گزیده‌ای از احادیث و روایات مهم کتاب مشهور «بحارالانوار» (تألیف علامه مجلسی) را در بیش از ۱۷ هزار موضوع طبقه‌بندی کرده‌ و تسلط خود را بر علم رجال و حدیث، به تمامی نشان داده‌ است.
محدث قمی در مقدمه کتاب، دلیل تألیف «سفینه البحار» را این اشکال مهم در تدوین بحارالانوار می‌داند که در آن کتاب ارجمند، روایت‌ها در محل مناسب خودشان و بر مبنای موضوعات مورد نیاز آورده نشده‌ است. شیخ عباس قمی با نگارش «سفینه البحار» در پی تألیف کتابی بود که از نظر پژوهشی بتواند کارایی بهتری برای محققان داشته باشد.

کتابی در شرح حال علمای بزرگ شیعه
چرایی و چگونگی تألیف آثار محدث قمی، هر کدام روایتی شیرین و جذاب دارد؛ اما در این بین، داستان تألیف کتاب «فوائد الرضویه» شاید به دلایلی که اشاره خواهیم کرد، جذابیت ویژه‌ای داشته ‌باشد. این کتاب، محصول ایام اقامت شیخ عباس قمی در مشهد است؛ دورانی که حدود
۲۲ سال طول کشید و شیخ سرانجام به دلیل وقوع قیام مسجد گوهرشاد و آزار و اذیت عوامل رژیم پهلوی، ناچار از مشهد هجرت کرد.
کتاب «فوائد الرضویه» برخلاف عنوانش، ارتباطی با سیره حضرت ثامن‌الحجج(ع) یا روایت‌های مربوط به آن حضرت ندارد. این کتاب شرح حال علمای بزرگ شیعه است. محدث قمی در این کتاب، نام و نشان هزار و ۲۰۱ نفر از این علما را آورده و پس از نقل حکایت زندگی آن‌ها، به معرفی آثار این بزرگان پرداخته ‌است. شیخ این کتاب را در سال ۱۳۳۳قمری / ۱۲۹۳شمسی در مشهد به پایان رساند اما به دلایلی، چاپ و انتشار آن در سال ۱۳۲۶شمسی و چند سال پس از رحلت محدث نوری عملی شد. نکته جالب در این کتاب، توضیحی است که شیخ عباس قمی درباره خود و آثارش می‌دهد.
او می‌نویسد: «همانا چون این کتاب شریف، در بیان احوال علماست، شایسته ندیدم که ترجمه (شرح حال) خود را - که احقر و پست‌تر از آنم که در عِداد ایشان باشم - در آن درج کنم. از این رو، از ذکر حال خود صرف ‌نظر کرده، اکتفا می‌کنم به ذکر مؤلفات خود». این تواضع و فروتنی یکی از ویژگی‌های برجسته اخلاقی شیخ عباس قمی بود که صحبت درباره آن، فصل و فرصتی دیگر می‌خواهد. وی درباره راز نام‌گذاری کتاب «فوائد الرضویه» می‌نویسد از ابتدای فعالیت تحقیقی، قصد تألیف چنین کتابی را داشته‌ و چون در سال ۱۳۳۳قمری در جوار مضجع منور رضوی به این مهم توفیق یافته، نام آن را «الفوائد الرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه» گذاشته ‌است.

خبرنگار: محمدحسین نیکبخت