مدرسه‌هایی که در دوران قدیم با نیات خیراندیشانه نیکوکاران و علاقه‌مندان به ترویج کسب علم و دانش و برای تحصیل طلاب علوم دینی ساخته شدند. اما «مدرسه عالی فقاهت عالم آل‌محمد(ع)» وابسته به آستان قدس رضوی که از نیمه دوم سال گذشته فعالیت خود را در جوار بارگاه مطهر امام هشتم(ع) آغاز کرده، داستان متفاوتی با سایر مدرسه‌های علمیه مشهد دارد.
در ادامه گفت‌وگوی خبرنگار قدس با حجت‌الاسلام والمسلمین سید حسن وحدتی شبیری، مدیر این مدرسه را می‌خوانید. وی دانش‌آموخته سطوح عالی حوزه علمیه قم و مشهد و دارای مدرک تحصیلی دانشگاهی دکترا در رشته حقوق خصوصی است.

در ابتدا بفرمایید با وجود دانشگاه علوم اسلامی رضوی در مجموعه تشکیلات آستان قدس رضوی و مدرسه‌های علمیه قدیمی و با سابقه در مشهد و وجود حوزه علمیه کهن و ارزشمند خراسان، چه نیازی به راه‌اندازی مدرسه عالی فقاهت عالم آل‌محمد(ع) در آستان مبارک امام هشتم(ع) بود؟
مرحوم آیت‌الله واعظ طبسی(ره) تولیت فقید آستان قدس رضوی از ابتدای مسئولیت خود در این نهاد مقدس به فکر تأسیس چنین مدرسه‌ای بود و هدف ایشان از تأسیس و راه‌اندازی دانشگاه علوم اسلامی رضوی رسیدن به همین منظور بوده است.
پس از انتصاب حجت‌الاسلام والمسلمین مروی از سوی رهبر معظم انقلاب اسلامی به سمت تولیت آستان قدس رضوی، ایشان یکی از مهم‌ترین مأموریت‌های خود و بلکه هدف نخست مأموریت خود را براساس موارد مندرج در حکم صادره از سوی رهبر معظم انقلاب، توسعه فرهنگی اعلام کردند. علاوه بر این، اگر نگاهی به بند ۷ بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی بیندازیم، در این بند به برنامه‌ریزی برای تحقق تمدن نوین اسلامی و در ادامه نیز به مهم‌ترین ابزار برای این امر مهم یعنی استفاده از نیروی انسانی متخصص و آشنا به احکام اسلام اشاره شده است.
حوزه‌های علمیه در زمینه تحقق بیانیه گام دوم انقلاب رسالت و نقش مهمی برعهده دارند، یعنی در گام نخست، نرم‌افزار این بیانیه باید توسط حوزه‌های علمیه تهیه شود.
وجود میراث عظیم معارف اهل‌بیت عصمت و طهارت(ع) به‌ویژه آموزه‌های رضوی، گنجینه فقه شیعی و نیز پیشینه تاریخی ارزشمند خطه خراسان در تربیت مجتهدان و متخصصان علوم دینی حکایت از ظرفیت بی‌نظیری دارد که ضرورت فعال‌سازی و احیای آن با عنایت به فرمایشات رهبر حکیم و فرزانه انقلاب اسلامی مبنی بر شکل‌گیری حوزه‌های تمدن‌ساز روشن می‌شود. حوزه‌هایی که در گام دوم انقلاب با تربیت فقهای متخصص در اجتهاد و نظریه‌پردازی در باب موضوعات و مسائل مورد نیاز نظام اسلامی، مقدمات پیاده کردن فقه همه‌جانبه اسلامی را در ساختارهای جامعه فراهم آورند. به همین منظور مدرسه عالی فقاهت عالم آل‌محمد(ع) وابسته به تشکیلات بارگاه مطهر امام رضا(ع)، به دنبال تدوین نرم‌افزار تمدن نوین اسلامی با رویکرد فقهی است. ذکر یک نکته در اینجا ضروری است و آن اینکه فعالیت این مدرسه به عنوان یک نهاد اصیل حوزوی و برای تحقق موضوع مهم اجتهاد تمدن‌ساز که پاسخگوی نیازهای امروزی جامعه اسلامی باشد، مطرح است. بنابراین نباید تصور شود این مدرسه رقیب حوزه‌های علمیه و دانشگاه علوم اسلامی رضوی است، بلکه برعکس، می‌تواند به عنوان بازوی علمی و فقهی برای سایر مجموعه‌ها به‌ویژه مجموعه‌های علمی، مطرح شود.
مطابق اساس‌نامه این مدرسه که پس از تأیید و تصویب تولیت معزز آستان قدس رضوی در تاریخ ۲۹ مهرماه ۱۴۰۰ ابلاغ شد، رسالت تعیین‌شده برای فعالیت این مدرسه، تربیت متخصص متبحر در عرصه‌های فقهی و در ترازعصر(جامعه اسلامی امروز) به منظور کشف نظر دین در نسبت با مسائل و نیازهای محوری نظام اسلامی و در مسیر نیل به تمدن نوین اسلامی است. مطابق همین اساس‌نامه، تربیت نیروی متخصص برای عرصه‌های فقهی مورد نیاز جامعه اسلامی و دستیابی به تمدن نوین اسلامی، ارتقای منطق فقاهت و حوزه‌های تخصصی فقه در مسیر طراحی و اجرای نظام‌های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، حقوقی و...، تولید محتوا و منابع پژوهشی و آموزشی در زمینه‌های تخصصی فقه و علوم مرتبط و... از جمله اهداف راه‌اندازی این مدرسه عنوان شده است.

به نظر می‌رسد نحوه انتخاب و جذب طلاب و پذیرفته‌شدگان برای آموزش و تربیت آنان و همچنین چگونگی فعالیت این مدرسه با سایر مدرسه‌ها و حوزه‌های علمیه رایج کشور، متفاوت است؟
به موضوع مهمی اشاره کردید. چون نام امام رضا(ع) روی این مجموعه گذاشته شده، بالطبع علاوه بر تبرک و تیمن جستن از این نام مبارک و مقدس، باید مدرسه‌ای فاخر و درشأن جایگاه و تشکیلات منسوب به بارگاه مطهر امام هشتم(ع) طراحی و اجرا شود. این مدرسه با اسلوب حوزوی اداره می‌شود و در سطح عالی، مطالعات علوم اسلامی را دنبال می‌کند. البته علوم اسلامی منحصر به فقه رایج نیست، بلکه تمام زمینه‌های اجتماعی و فردی مورد توجه است. مطابق اساس‌نامه، موضوع کلی فعالیت این مدرسه، برنامه‌ریزی و اقدامات علمی، آموزشی و پژوهشی در زمینه شاخه‌های فقاهت و رشته‌های تخصصی فقه است و جنبه‌ها و ابعاد اصلی متعددی هم برای آن تعیین شده است. در این زمینه مواردی مانند مطالعه، تحقیق و تولید نظریات علمی و فقاهتی در راستای تمدن نوین اسلامی، هم‌افزایی و مبادلات علمی فرهنگی با مراکز آموزشی، فرهنگی و تبلیغی آستان قدس رضوی و بهره‌گیری از ظرفیت‌های نهادها و مؤسسات علمی و فرهنگی داخل و خارج از کشور و استادان و محققان حوزه و دانشگاه با تأکید بر ظرفیت‌های منطقه‌ای، برنامه‌ریزی و تشکیل کرسی‌های نظریه‌پردازی، ترویجی، آزاداندیشی، نقد و رونمایی کتاب، مناظره، حمایت از محققان برجسته داخل و خارج از کشور در قالب‌هایی مانند اعطای فرصت مطالعاتی، اعتبار ویژه پژوهشی، حمایت از پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها و آموزش‌های تخصصی و فوق‌تخصصی، پشتیبانی علمی و پژوهشی از آموزش‌های تخصصی و عمومی علوم و معارف اسلامی (از جمله مطالعات اسلامی در علوم انسانی) در حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌های داخل و خارج از کشور از قبیل تولید منابع علمی و درسنامه، تدوین مواد و سرفصل‌های آموزشی و برگزاری دوره‌های دانش‌افزایی، مهارت‌افزایی و کارورزی اجتهادی و... ازجمله برخی ابعاد اصلی فعالیت این مدرسه به شمار می‌روند که در اساس‌نامه آن مورد تأکید و توجه قرار گرفته است.
در زمینه نحوه و مدل آموزشی این مدرسه، از سال گذشته با استخراج محتوای سخنرانی‌های رهبر معظم انقلاب در زمینه حوزه و دانشگاه، هم‌اندیشی با استادان برجسته حوزه علمیه و همفکری با شخصیت‌های علمی و فرهنگی کشور، برنامه عملیاتی و مدل آموزشی و پژوهشی نوین مدرسه فقاهت تدوین و پس از تأیید، اجرا و عملیاتی شد. فرایند جذب طلاب هم روش‌های مشخص و تعریف شده‌ای دارد. یکی از این روش‌ها، ارتباط با استادان دروس خارج فقه و اصول حوزه‌های علمیه کشور و معرفی فضلای نخبه از سوی این استادان است. روش بعدی، اعلام و فراخوان به صورت محدود در مراکز علمی و پژوهشی و حوزوی برای شناسایی و جذب نخبگان و روش دیگر، بررسی فهرست استادان دوره سطح در حوزه‌های علمیه است. بررسی فهرست نخبگان حوزه‌های علمیه از طریق مرکز نخبگان حوزه‌های علمیه، روش دیگری است که دراین زمینه وجود دارد. نام و سوابق و پرونده همه افراد معرفی شده در همه این روش‌ها، در نهایت در شورای جذب این مدرسه مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته و افراد منتخب در یک مصاحبه اولیه و با حضور مدیر مدرسه مورد ارزیابی قرار می‌گیرند و سپس این افراد در مصاحبه عمومی و تخصصی و با حضور استادان مُبرز و متبحر از شهرهای قم و مشهد شرکت کرده و در نهایت، اسامی پذیرفته‌شدگان اعلام می‌شود.
مدت دوره آموزشی در این مدرسه، بین پنج تا هفت سال است و بستگی به برنامه آموزشی ارائه شده از سوی استادان هادی مدرسه دارد. هر طلبه با نظارت و مشورت استاد هادی خود به فعالیت‌های طلبگی می‌پردازد و شیوه خاصی که در این مدرسه دنبال می‌شود به صورت مطالعات چند ضلعی است. استادان هادی این مدرسه هم از سوی شورای علمیه مدرسه مورد تأیید قرار می‌گیرند. این استادان ابتدا با مشورت مدیر مدرسه و صاحبنظران حوزوی به صورت انتخاب اولیه معرفی شده و سپس صلاحیت نهایی آنان در شورای علمیه این مدرسه مورد بررسی و تأیید قرار می‌گیرد.
موضوع بعدی، روش تربیت طلاب در نظام آموزشی و تحصیلی این مدرسه است. این روش مبتنی بر سنت‌های کهن حوزه‌های علمیه است یعنی ارتباط و رابطه عاطفی قوی بین استاد و شاگرد که تجربه غنی و قابل توجهی است و در مدت زمان طولانی و سالیان متمادی فعالیت ارزشمند حوزه‌های علمیه، شاهد آن بوده‌ایم. روش آموزش طلاب در این مدرسه به روش القایی و یک‌طرفه نیست، یعنی در نظام آموزشی این مدرسه، از ترکیبی از روش‌های آموزشی گوناگون استفاده می‌شود مانند تبادل دوطرفه دانش بین استاد و شاگرد، تلاش دوجانبه استاد و شاگرد برای حل مسائل علمی و فقهی، تحقیق و پژوهش، ارائه بحث توسط محققان به استاد و یا سایر طلاب، پرسش و پاسخ و نقد و تقریر، معرفی منابع به طلاب و رفع اشکال در کارگاه‌های علمی، نگارش پژوهش، تشکیل حلقه‌های علمی و اجتهادی متشکل از متخصصان فقهی، موضوعی و طلاب.
از تاریخ ابلاغ اساس‌نامه این مدرسه یعنی ۲۹ مهرماه ۱۴۰۰ تاکنون در دو مرحله اقدام به جذب طلاب در مجموع به تعداد۳۰ نفر شده است. همچنین حلقه‌های تشکیل شده در این مدرسه در حال حاضر عبارت‌اند از: «حلقه فقه نظام اموال و قراردادها»، «حلقه فقه تعلیم و تربیت»، «حلقه فقه اجتماعی»، «حلقه فقه جزا» و در آینده نزدیک قرار است حلقه‌های «فقه سیاسی»، «فقه بین‌الملل»، «فقه خانواده» و «فقه وقف» در این مدرسه تشکیل شود.
نحوه جذب طلاب در این حلقه‌ها به این صورت است که طلاب پس از پذیرش اولیه در دوره مقدماتی به مدت ۱۴هفته (یعنی حدود سه ماه ونیم) با کلیات شاخه‌های تخصصی فقه آشنا شده و پس از موفقیت در گذراندن این دوره، شاخه تخصصی مورد علاقه خود را انتخاب و در مصاحبه پذیرش حلقه علمی و اجتماعی مزبور شرکت می‌کنند و در صورت احراز صلاحیت و موفقیت در این مصاحبه، در حلقه‌های تخصصی جذب می‌شوند و یک دوره تخصصی پنج تا هفت ساله با برنامه‌های مدون و هدفمند را می‌گذرانند.

برای رفع نیازهای مجموعه آستان قدس رضوی و نیازهای کشور چه اقداماتی انجام داده‌اید؟
این مدرسه هم‌اکنون با انجام مکاتبات اداری با بخش‌های مختلف آستان قدس رضوی، مسئله‌های فقهی آن‌ها را جویا شده و متناسب با آن مسائل، حلقه‌های علمی جدیدی را تشکیل می‌دهد. یعنی یکی از رسالت‌های این مدرسه، حل مسائل فقهی در بخش‌های گوناگون آستان قدس رضوی از جمله «حلقه فقه وقف» در آستان قدس رضوی است که ارتباط مستقیم با مقوله کهن و پراهمیت وقف در اماکن متبرکه دارد. یکی از نیازهای مجموعه آستان قدس رضوی موضوع وقف است. حل مسائل فقهی مربوط به وقف، نیاز به کسانی دارد که مطالعات فقهی عمیق داشته باشند. همچنین در زمینه رفع مسائل فقهی موردنیاز کشور مانند مسائل مربوط به روابط دولت اسلامی با سایر دولت‌ها که در شاخه «فقه بین‌الملل» مورد بررسی قرار می‌گیرد یا مسائل مربوط به «فقه خانواده» و یا «فقه سیاسی» که ساختار حکومت اسلامی به‌ویژه موضوع ولایت فقیه را مورد بررسی و کنکاش فقهی قرار می‌دهد این مدرسه در پی رفع نیازهای کشور است و عالمانی که در منصب‌های اجتماعی رسمی و غیررسمی قرار گرفته‌اند، باید مهارت و ارتباط مردمی قوی و مدیریت بحران داشته باشند. یکی از شروط برخی از منصب‌های رسمی، اجتهاد است که باید به ساحت‌های تخصصی ویژه آشنا باشند تا بتوانند به مردم خدمت‌رسانی کنند. علاوه بر اینکه طلبه‌های این مدرسه به توان استنباط و اجتهاد عام می‌رسند، می‌توانند احکام شرعی را از ادله خود بدست آورده و در ساحت‌های تخصصی نیز ورود کنند.
یکی از اصول مدرسه، تخصصی کردن مطالعات اسلامی و همچنین ارتباط و هم‌افزایی بین نهادهای مرتبط است. برای نمونه، تعامل بین مدرسه و نهادهای اجرایی که نیاز دارند به کارهای عمیق دینی بپردازند و موضوع بازار بورس و بانک مرکزی یکی از آن‌هاست. در افق آینده فعالیت این مدرسه، تربیت مجتهدان تراز جامعه دینی امروز در داخل و خارج از کشورمورد توجه قرار گرفته است. مجتهدانی که پاسخگوی نیاز دستگاه‌های حکومتی و اجرایی بوده و اجتهاد تمدن‌ساز را افق پیش روی خود قرار داده و برای آن تلاش و کوشش می‌کنند. تخصصی کردن مطالعات اسلامی در ساحت‌های مختلف و ارتباط و هم‌افزایی بین نهادهای اجرایی و حوزه‌های علمیه از اصول کاری این مدرسه به شمار می‌رود. بنابراین تربیت مجتهد متبحر متخصص در تراز عصر(دوره معاصر) هدف بزرگی است که می‌تواند در رفع بسیاری از مشکلات جامعه که نیازمند نظر تخصصی مجتهد و فقیه است، ثمربخش باشد.

خبرنگار: محمدحسین مـروج