رمضان نهمین ماه تقویم قمری است که مسلمانان جهان در آن روزه می‌گیرند، این ماه در دین مبین اسلام به عنوان با فضیلت‌ترین و بهترین ماه شناخته می‌شود و جایگاهی ویژه دارد.
واژه رمضان در علم لغت‌شناسی به معنای شدت حرارت آمده است و به معنای سوزانیدن است در حدیث است که (انما سُمِّیَ الرمضان لانه یرمض الذنوب) ماه رمضان به این نام خوانده شده است زیرا گناهان را می‌سوزاند.
در آموزه‌های اسلامی ماه رمضان، ماه می‌همانی خدا، ماه نزول قرآن، ماه شب‌های قدر، ماه به بند کشیده شدن شیطان و ماه رشد و تعالی و قرب الهی معرفی شده است. جایگاه رمضان آن قدر والاست که یگانه ماهی است که نام آن در قرآن کریم ذکر شده است و در بزرگترین سوره، هم موضوعات روزه و هم احکام ویژه روزه به صورت خاص ذکر شده است.
گفتوگوی ما با دکتر مرتضی انفرادی، پژوهشگر گروه مطالعات اجتماعی اعتاب مقدس بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی پیرامون آشنایی و دانستن منزلت ماه مبارک رمضان در تعالیم امام رضا علیه السلام و نشستن بر خوان کرامت و دانش عالم آل محمد(ص) است. تعالیمی که مانند آب حیاتی است گوارا از سرچشمه زلال کوثر همیشه جاری و خنکای نسیمی است روح افزا از کلام امام مهربانی‌ها.
اهمیت ماه مبارک رمضان از دیدگاه امام رضا علیه السلام چگونه است؟
ماه مبارک رمضان در تعالیم اسلامی آن قدر دارای اهمیت است که (ماه خدا) معرفی شده است؛ امام رضا علیه السلام برای تبیین اهمیت این ماه درمنابع روایی و حدیثی، عبارات شگرفی را بیان نموده‌اند که بصورت فهرست وار و خلاصه برخی از آن‌ها را ذکر می‌کنیم. ماه رمضان مانند ماه‌های دیگر نیست. خدا در ماه رمضان نیکی‌ها را دوچندان می‌کند. بدی‌ها و زشتی محو می‌شود. درجات افراد بالا می‌رود. آمرزیده شدن انسان‌ها با هر کار خوبی که انجام می‌دهند مانند صدقه، صله رحم، خوش اخلاقی و... ماه رمضان ماه برکت و رحمت است. ماه رمضان ماه توبه و انابه است. ماه رمضان (شهرالله) است. هر کس در ماه رمضان یک آیه بخواند مانند کسی است که کل قرآن را در ماه‌های دیگر خوانده است. بدبخت و شقی کسی است که در ماه رمضان آمرزیده نشود. ماه رمضان در نزد خدا برترین ماه، روزهایش برترین روز، شب‌هایش بهترین شب و ساعاتش برترین ساعات است.
فضیلت ماه مبارک رمضان در مقایسه با سایر ماه‌های سال در نگاه امام رضا علیه السلام چگونه است؟
ماه رمضان از نگاه امام رضا علیه السلام دارای فضیلتی ویژه است آن حضرت در حدیثی می‌فرمایند: در روز قیامت، ماه رمضان مقدم بر تمامی ماه‌هاست و این ماه در بین سایر ماه‌ها مانند ماه در بین ستارگان است سپس خداوند می‌فرماید:ای مردم این‌ها صورت ماه‌های دوازده‌گانه است که برترین و با فضیلت‌ترین آن‌ها ماه رمضان است این صورت‌ها را به شما نشان دادم تا فضل و برتری ماه خودم را بر سایر ماه‌ها مشخص کنم.
ماه رمضان آن قدر دارای شرف و منزلت است که هر نیکی در آن چندین برابر می‌شود.
همچنین امام رضا علیه السلام به یکی از اصحاب خود می‌فرمایند: یابن اسماعیل ان رمضان اسم من اسماءالله عزوجل. ای پسر اسماعیل همانا رمضان یکی از نام‌های خداوند بلند مرتبه است.
از منظر امام رضا علیه السلام برای ورود به ماه رمضان چه مقدماتی را باید انجام داد؟
برای ورود به (شهرالله) و می‌همانی خدا قاعدتاً لازم است انسان خود را آماده نماید؛ امام رضا علیه السلام از جد بزرگوارشان پیامبر مکرم اسلام صلی الله علیه و آله و سلم نقل می‌فرمایند که ای مردم، (شهرالله) به سوی شما روی آورده است که همراه با برکت و رحمت است پس با نیت صادقانه و قلوب پاک از خداوند درخواست کنید تا شما را به روزه داری و تلاوت قرآن بدارد. ایشان در روایتی به اباصلت هروی برای ورود به ماه رمضان چندین برنامه را بیان می‌فرمایند: یا اباالصلت... اکثر من الدعا و الاستغفار و تلاوه القرآن و تب الی الله من ذنوبک لیقبل شهرالله الیک وانت مخلص لله عزوجل و لاتدعن‌امانه فی عنقک الا ادیت‌ها و لا فی قلبک حقداً علی مؤمن الا نزعته و لا ذنباً انت مرتکبه الا قلعت عنه و اتق الله و توکل علیه فی سر امرک و علانیه. یعنی ای اباصلت برای ورود به ماه رمضان زیاد به دعا و استغفار و تلاوت قرآن مشغول باش و از گناهانت توبه کن تا وقتی که ماه رمضان به تو روی آورد برای خداوند خالص شده باشی و هیچ‌امانتی به گردنت نباشد که ادایش نکرده باشی و در قلبت کینه مؤمنی را نداشته باش و از گناهانی که مرتکب می‌شدی دوری کنی و تقوای الهی پیشه کن و در نهان و آشکار به او توکل کن.
امام رضا علیه السلام برای پیشواز از هلال ماه مبارک رمضان دعایی را بیان فرموده‌اند که هر کس آن را بخواند در زمره کسانی قرار می‌گیرد که مورد رحمت الهی است و در دفتر بخشوده شدگان نامش ثبت خواهد شد؛ ایشان فرمودند:
معاشر شیعتی اذا طلع هلال شهر رمضان... استقبلوا القبله و ارفعواایدیکم الی السماء و خاطبوا الهلال و قولوا:
ای شیعیان من هرگاه هلال ماه رمضان طلوع کرد رو قبله بایستید و دستانتان را به آسمان بلند کنید و هلال را مورد خطاب قرار دهید و بگویید:
ربنا و ربک الله رب العالمین اللهم اجعله علینا هلالاً مبارکاً و وفقنا لصیام شهر رمضان و سلمنا فیه و تسلمنا منه فی یسر و عافیه و استعملنا فیه بطاعتک انک علی کل شیء قدیر.
چرا خداوند وجوب روزه را در ماه مبارک رمضان قرار داده است و این وجوب در ماه‌های دیگر سال وجود ندارد؟
یکی از شرأفت‌هایی که خداوند به ماه مبارک رمضان اختصاص داده است وجوب روزه دراین ماه است در کتاب معتبر و موثق عیون اخبارالرضا علیه السلام برای این سؤال، اینگونه پاسخ داده شده است:
لان الشهر رمضان هو الشهر الذی انزل الله تعالی فیه القرآن و فیه فرّق بین الحق و الباطل کما قال الله تعالی شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن هدی للناس و بینات من الهدی و الفرقان و فیه نُبّی محمد و فیه لیله القدر التی هی خیر من الف شهر و فی‌ها یفرق کل امر حکیم.
زیرا رمضان ماهی است که خدا در آن قرآن را نازل کرده است و در آن ماه میان اهل حق و باطل فرق گذاشته چنانکه فرموده ماه رمضان ماهی است که در آن قرآن نازل شده برای هدایت مردم و تبیینی از هدایت و فرقان. در این ماه پیامبر را نبوت داد و لیله القدر که بهتر از هزار ماه است در آن قرار داد و در آن هر امری که با حکمت معین می‌گردد.
ماه رمضان ماه روزه است، امام رضا علیه السلام روزه واقعی را چگونه معرفی می‌کنند؟
برای دستیابی به روزه واقعی؛ فرد روزه دار علاوه بر اینکه از مبطلات و مفطرات مانند خوردن و آشامیدن دوری می‌کند باید از اعمالی که با روح روزه و روزه داری در تضاد است هم دوری و امساک کند. امام رضا علیه السلام در این باره می‌فرمایند: اذا صمت فلیصم سمعک و بصرک و جلدک و شعرک. هنگامی که روزه می‌گیری باید گوش و چشم و پوست و مویت نیز روزه دار باشند.
همچنین برای رسیدن به نهایت درجه روزه داری، دانستن علل روزه کمک شایانی می‌کند حضرت رضا علیه السلام برای علل وجوب روزه می‌فرماید:
روزه به منظور اسرار و عللی بر افراد واجب شده است بدین وسیله انسان به درد و اَلَمِ گرسنگی و تشنگی آگاه می‌شود و به فقر آخرت پی می‌برد و در نتیجه در برابر گرسنگی و تشنگی خاضع و آرام و مأجور و حسابگر و عارف و شکیبا می‌گردد و بدین ترتیب مستحق ثواب می‌گردد.
روزه واعظی است در دنیا و هدایتگری است برای انجام و ادای تکالیف و راهنمای آخرت؛ همچنین با روزه شدت گرسنگی و تشنگی فقیران و مستمندان را در دنیا درک می‌شود و حقوق مالی که از سوی خدا واجب شده است پرداخته می‌شود.
از دیدگاه امام رضا علیه السلام اگر کسی روزه واقعی بگیرد خداوند فرشتگانی بی‌شمار را مأمور می‌کند تا گناهان صائم محو کند و برای او استغفار نماید.
ان لله تبارک و تعالی ملائکه موکلین بالصائمین و الصائمات یمسحونهم باجنحتهم و یسقون عنهم ذنوبهم و ان لله تبارک و تعالی ملائکه قد وکّلهم بالاستغفار للصائمین و الصائمات لایعلم عددهم الا الله عزوجل.
امام رضا علیه السلام برای ماه مبارک رمضان چه برنامه عملی را پیشنهاد داده‌اند؟
اعمال مستحبی فراوانی در ماه مبارک رمضان در روایات ذکر شده است و در منابع حدیثی نیز از امام رضا علیه السلام اعمال زیادی آمده است که به هشت مورد از آن‌ها اشاره می‌شود:
الف) ورع داشتن. حضرت رضا علیه السلام با فضیلت‌ترین عمل در را ماه مبارک رمضان ورع دانسته‌اند و فرموده‌اند: افضل الاعمال فی هذا الشهر الورع عن محارم الله.
ب) قرائت قرآن: ماه مبارک رمضان، بهار قرآن است حضرت رضا علیه السلام نیز در روایتی مشهور می‌فرمایند هرکس دراین ماه یک آیه بخواند مانند کسی است که درماه‌های دیگر تمام قرآن را خوانده است.
من قرأ فی شهر رمضان آیه من کتاب الله عزوجل کان کمن ختم القرآن فی غیره من الشهور.
ج) صلوات بر پیامبر. حضرت رضا علیه السلام تأکید می‌فرمایند که در ماه مبارک رمضان صلوات زیاد بر پیامبر و آلش بفرستید که دارای ثواب و پاداش بزرگی است.
اکثر فی هذاالشهر المبارک... الصلاه علی رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم فان فی ذلک ثواب عظیماً و اجراً کبیراً.
ایشان در روایتی دیگر می‌فرمایند: من اکثر فیه من الصلاه علیّ ثقل الله میزانه یوم تخفف المیزان. هر کس در ماه رمضان به من صلوات زیاد بفرستد خداوند کفه اعمال او را در ترازوی عدالت سنگین می‌کند در روزی که وزنه اعمال سبک است.
د) نماز مستحبی. خواندن نماز مستحبی در همه ماه‌های سال دارای ثواب است اما این عمل در ماه مبارک رمضان دارای پاداشی ویژه است. حضرت می‌فرمایند: هرکس در این ماه نماز مستحبی بخواند، رهایی از آتش برای او نوشته خواهد شد.
هـ) افطاری دادن. سنت افطاری در ماه مبارک رمضان از اموری است که بسیار به آن تأکید شده است امام رضا علیه السلام نیز ثواب افطاری دادن را بیشتر از خود روزه داری می‌دانند و می‌فرمایند تفطیرک اخاک الصائم افضل به صیامک. همچنین در روایتی دیگر افطاری دادن به هر مقدار حتی اندک را شایسته پاداش الهی ذکر می‌نمایند: افطارهم معک بما یمکنک.
و) کمک به همنوعان. امام رئوف و امام مهربانی‌ها کمک کردن به همنوعان را در ماه مبارک رمضان معادل جواز عبور از صراط می‌دانند و می‌فرمایند: من اعان فیه مؤمناً اعان الله تعالی علی الجواز علی الصراط یوم تزل فیه الاقدام.
ز) خشنود کردن دیگران. من ضحک فیه فی وجه اخیه المؤمن لم یلقه یوم القیامه الّا ضحک فی وجهه.
ح) زیارت اباعبدالله الحسین علیه السلام. من‌زار الحسین علیه السلام یعتکف عنده العشر الاواخر من شهر رمضان فکانما اعتکف عند قبر النبی صلی الله علیه و آله و سلم.
هر کس در دهه آخر ماه رمضان معکتف و زائر امام حسین علیه السلام باشد مانند کسی است که درحرم پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم معتکف شده باشد.
همه مسلمانان آگاهند که مهمترین موضوع در ماه مبارک رمضان؛ شب قدر است در آموزه‌های رضوی چه نکته‌ای برای شب قدر ذکر شده است؟
بله همانطور که بیان کردید، شب قدر مهمترین اتفاق و رویداد در ماه مبارک رمضان است، عالم آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم نیز در گرامیداشت این شب می‌فرمایند: در ماه مبارک رمضان، شب قدر که برتر از هزار ماه است قرار دارد و در آن هر امری باحکمت معین می‌گردد و آن ابتدای سال است که تمام خیر و شر و ضرر و سود و رزق و اجل در آن مقدر می‌گردد. و فیه لیله القدر التی هی خیر من الف شهر و فی‌ها یفرق کل امر حکیم و هو رأس السنه یقدر فی‌ها ما یکون فی السنه من خیر أو شر أو مضره أو منفعه أو رزق أو أجل و لذلک سمیت لیله القدر. و جالب این است که آن حضرت باامید اشاره و توجه می‌دهند که شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان، شب قدر است و می‌فرمایند: و هی لیله ثلاث و عشرین فان‌ها اللیله المرجوّه.
آیا در زندگی حضرت رضا علیه السلام، واقعه‌ای وجود داشته که در ماه مبارک رمضان رخ داده باشد؟
بله اتفاقاً در ماه مبارک رمضان چندین مناسبت رضوی وجود دارد.
الف) بیعت با امام رضا علیه السلام برای ولایتعهدی: که خود در دو مرحله بیعت صغری(بیعت با خواص) و بیعت کبری (بیعت با عموم مردم) انجام شد در ششم یا هفتم ماه رمضان صورت گرفت.
ب) ضرب سکه به نام امام رضا علیه السلام نیز در ماه رمضان سال ۲۰۱ انجام گرفت.
ج) نماز عید فطر که در تاریخ ماندگار شد و همان نماز ناتمام بود که حسرتی بر دل‌های شیعیان گذاشت و بسیار داستان مفصلی دارد.
د) شهادت امام رضا علیه السلام نیز بنابر نقل برخی بزرگان مانندامین الاسلام طبرسی در کتاب اعلام الوری بیست و سه ماه بیان شده است.
مریم احمدی شیروان
نظر شما