از سؤالاتی که همیشه در ذهن بسیاری بوده و پیرامون آن سخن‌های ضد و نقیضی بیان شده این است که آیا زنان در طول تاریخ در انتقال معارف اعتقادی نقش داشته اند؟ دختران ائمه علیهم السلام در انتقال سخنان پدرانشان چه سهمی داشته و امامان معصوم علیهم السلام دختران خود را نسبت به معارف اعتقادی چگونه تربیت می‌کردند؟

برای پاسخ به چگونگی نقش آفرینی زنان و دختران ائمه علیهم السلام بر رساندن معارف مهم دینی و اعتقادی در یادداشتی که حجت‌الاسلام سید محمدصادق قماشی، پژوهشگر بنیاد بین المللی امامت در اختیار قرار داده است به مطالبی پیرامون زندگانی حضرت معصومه سلام الله علیها پرداخته می‌شود:

بارگاه با عظمت کریمه اهل بیت، حضرت معصومه سلام الله علیها واقع در شهر قم است که سالانه زائران زیادی به زیارت آن حضرت شرفیاب می‌شوند و در مقابل حریم با عظمت این بانوی جلیل القدر سر تعظیم فرود می‌آورند. عالمان شیعی جایگاه والایی نسبت به این بانوی جلیل القدر قائل شده اند. در اهمیت زیارت کریمه اهل بیت سلام الله علیها نقل شده است که امام صادق علیه السلام فرمودند: تمام شیعیان به شفاعت حضرت معصومه سلام الله علیها وارد بهشت می‌شوند. (مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ ق، ج ۹۹، ص ۲۶۷) محمد تقی شوشتری از علمای علم رجال نسبت به مقام و جایگاه حضرت بیان می‌کند: در میان فرزندان امام کاظم علیه السلام پس از امام رضا علیه السلام فردی هم‌پای حضرت معصومه سلام الله علیها نیست. (شوشتری، تواریخ النبی و الآل، ۱۳۹۱ ق، ص ۶۵) مچنین شیخ عباس قمی این بانو را برترینِ دختران موسی بن جعفر سلام الله علیه دانسته است. (قمی، منتهی‌الآمال، ج ۲، ص ۳۷۸)

این روزها با فرا رسیدن دهه کرامت به بهانه روز دختر در نقاط گوناگونی جشن و شادی برپا می‌شود، غافل از آنکه بهانه نام گذاری این روزها به عنوان روز دختر، ولادت حضرت معصومه سلام الله علیها بوده است. متأسفانه در این جشن‌ها به جای شناخت و صحبت پیرامون این بانوی پاک دامن، به خواندن چند بیت شعر در مدح حضرت بسنده کرده و به جای بر پایی مجالس بزرگداشت در مقام و جایگاه حضرت معصومه سلام الله علیها، به مناسبات ساختگی به مانند جشن و بزرگداشت روز دختر می‌پردازند.

اما افراد دیگری این ایام را غنیمت شمرده و همت خود را بر زیارت و توجه بیش از پیش بر این بانو نهاده اند که باید گفت خوشا به سعادت زائرینی که برای عرض ارادت به زیارت مضجع شریف حضرت معصومه سلام الله علیها در شهر قم شرفیاب شده و خود را در نسیم الطاف کریمانه این بانو قرار می‌دهند. در روایات نقل شده از امام صادق علیه السلام، امام کاظم علیه السلام و امام جواد علیه السلام بهشت جاویدان به عنوان پاداش زائرین مرقد مطهر این بانو بیان شده است که البته در تعدادی از این روایات، پاداش زیارت را مشروط به معرفت و شناخت این بانو نموده اند. شایسته است در چنین ایامی که منسوب به بزرگداشت و میلاد حضرت معصومه سلام الله علیها است دختران نیکو سرشت شیعی و دوستداران خاندان حضرات معصومین علیهم السلام را به الگو برداری از این بانوی پاک دامن رهنون کرده که لازمه‌ی آن شناخت نسبت به زندگانی این حضرت است. یکی از راه‌های شناخت حضرت توجه به سخنان و روایات بیان شده از اوست، باید دید این بانو در میان سخنانشان بر کدام یک از مباحث دینی اشاره بیشتری داشته است؟ حضرت معصومه سلام الله علیها بر کدام یک از معارف اسلامی اهتمام بیشتری بخشیده است؟

جایگاه علمی حضرت معصومه سلام الله علیها

مسلم است که در میان فرزندان امام کاظم علیه السلام بعد از حضرت رضا علیه السلام، حضرت معصومه سلام الله علیها از نظر علمی و اخلاقی در بالاترین مرتبه قرار دارند و این حقیقت از اسامی و القاب و تعریف‌ها و توصیفاتی که ائمه اطهار علیهم السلام از وی نموده اند به روشنی آشکار است. در کتاب کشف اللئالی نسبت به جایگاه علمی حضرت بیان شده است: روزی جمعی از شیعیان به قصد دیدار حضرت موسی بن جعفر علیه السلام و پرسیدن سؤالاتی از ایشان به مدینه منوره مشرف شدند. چون امام کاظم علیه السلام در مسافرت بودند سوالات خود را به حضرت معصومه سلام الله علیها که در آن هنگام کودکی خردسال بیش نبود، تحویل دادند. فردای آن روز برای بار دیگر به منزل امام شرف حضور پیدا کردند ولی هنوز ایشان از سفر برنگشته بودند. چون ناگزیر به بازگشت بودند، مسائل خود را مطالبه نمودند تا در مسافرت بعدی خدمت امام برسند؛ غافل از آنکه حضرت معصومه سلام الله علیها پاسخ پرسش‌های آنان را نگاشته بودند. وقتی پاسخ‌ها را ملاحظه کردند، بسیار خوشحال شدند و پس از سپاسگزاری فراوان شهر مدینه را ترک نمودند. در بین راه با امام موسی بن جعفر علیه السلام مواجه شده ماجرای خود را بازگو نمودند. چون امام پاسخ سوالات را مطالعه نمودند سه بار فرمودند: «فداها ابوها» پدرش فدایش. (مهدی پور، کریمه اهل بیت، ص ۶۳ و ۶۴)

دوران زندگانی حضرت معصومه سلام الله علیها مصادف با حکومت عباسی بوده است. افرادی چون هارون الرشید و مأمون عباسی که از نسل عباس بن عبدالمطلب، عموی پیامبر صلی الله علیه و آله بودند. این افراد از انتساب خود به خاندان رسالت سو استفاده تبلیغاتی می‌نمودند و خود را وارثان بر حق خلافت رسول الله صلی الله علیه و آله می‌نامیدند.

بنابر آنچه که پیرامون حاکمان عباسی حاضر در زمان حیات حضرت معصومه سلام الله علیها بیان شده است؛ حضرت معصومه سلام الله علیها در شرایطی به سر می‌بردند که امکان سخن گفتن از امامان نبود و در صورت دفاع از امامان و خلفای حق (امامان معصوم علیهم السلام) با برخورد شدید حاکمان جور آن زمان مواجه می‌شدند؛ اما با این حال روایاتی که از ایشان به ما رسیده است، اهتمام حضرت معصومه سلام الله علیها بر امر مهم امامت را نمایان کرده و می‌توان نام حضرت را به عنوان یکی از مدافعان حریم امامت نام برد چرا که حضرت در چنین شرایطی احادیثی را پیرامون امامت و خلافت امیرمؤمنان علیه السلام بیان کرده اند که به نمونه‌هایی از آن اشاره می‌شود:

حدیث غدیر

یکی از احادیث مهم پیرامون امامت امیرمؤمنان علیه السلام حدیث متواتر و قطعی غدیر است که پیامبر صلی الله علیه آله در بخشی از خطبه غدیر فرمودند: «ای مردم! من امر خلافت را به عنوان امامت و وراثت در نسل خود تا روز قیامت به ودیعه می‌سپارم و من ابلاغ کردم آنچه را که مأمور به ابلاغش بودم تا حجّت باشد بر حاضر و غایب و بر همه کسانی که حضور دارند یا ندارند، به دنیا آمده‌اند یا نیامده‌اند. پس حاضران به غایبان و پدران به فرزندان تا روز قیامت برسانند». (مجلسی، بحارالانوار، ج ۳۷، ص ۲۰۷، بحرانی، عوالم العلوم، ج ۱۵، ص ۳۷۵_۳۷۶)

حدیث غدیر را ۱۱۰ نفر از صحابه بدون واسطه از شخص رسول الله صلی الله علیه و آله و ۸۴ نفر از تابعین با واسطه نقل کرده اند و جمع زیادی از علمای اهل سنت هم آن را در کتب خویش بیان کرده اند. (علامه امینی، الغدیر، دارالکتب الاسلامیه، ج ۱، ص ۹_۶۳)

متأسفانه بعد از شهادت پیغمبر خاتم صلی الله علیه و آله عده‌ای تلاش‌های فراوانی نمودند تا این حدیث به فراموشی سپرده شود ولی همیشه افردای در زمان‌های مختلف این حدیث را به گوش مردم رسانده اند که حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها نیز از جمله کسانی بودن که این حدیث را بیان کرده اند.

حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها از فاطمه دختر امام صادق علیه السلام، از فاطمه دختر امام باقر علیه السلام، از فاطمه دختر امام سجاد علیه السلام، از فاطمه و سکینه دخترا امام حسین علیه السلام، از امّ کلثوم دختر حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها، از حضرت صدیقه کبری فاطمه زهرا سلام الله علیها نقل می‌کند که حضرت فرمودند: «اَنَسِیْتُم قَوْلَ رَسوُلِ اللهِ یَوْمَ غَدْیرِ خُمٍّ: مَنْ کَنْتُ مَولاهُ فَعَلیٍّ مولاهُ؛ آیا سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله در روز غدیر خم را فراموش کردید که فرمود: هر که من مولای اویم، علی مولای اوست؟» (علامه امینی، الغدیر، دارالکتب الاسلامیه، ج ۱، ص ۱۹۷؛ شوکانی، محمد بن علی، بدر الطالع ج ۲، ص ۲۹۷)

بیان این حدیث از سوی حضرت معصومه سلام الله علیها در دوران خلافت هارون و مأمون که خود را پیشوای بر حق مسلمانان می‌دانستند، سخت بر ضد آنان بود و در اثبات حقانیت امامت حضرت موسی کاظم علیه السلام و حضرت رضا علیه السلام بسیار تأثیر داشت و جانانه‌ترین دفاع از امامت به حساب می‌آمد.

حدیث منزلت

حدیث دیگری که حضرت معصومه سلام الله علیها در دفاع از امامت امیرمؤمنان علیه السلام بیان نموده اند حدیث منزلت است. مرحوم علامه امینی از طبرانی، ابن حیان، جامع ترمذی، مستدرک حاکم، صحیح مسلم و..... چنین نقل کرده است (علامه امینی، الغدیر، ج ۳، ص ۱۹۹_۲۰۱)، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در جنگ تبوک علی علیه السلام را در مدینه جانشین خود قرار داد و حدیث با عظمت منزلت را در شأن او بیان نمود.

حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها در دفاع از امامت این حدیث معروف را نیز با همان سند فاطمیّات که به حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها می‌رسید نقل کرده و فرموده است: «أنَسیتُم قَوْلَ رَسُولَ الله …: و اَنْتَ مِنّی بِمَنْزِلَةِ هاروُنَ مِنْ موسی؛ آیا فراموش کردید سخن رسول خدا را… که فرمود: جایگاه تو (علی) نسبت به من، مانند (جایگاه) هارون (در برابر) موسی است». (علامه امینی، الغدیر، ج ۱، ص ۱۹۷و البدر الطالع، ج ۲، ص ۲۹۷)

مرحوم علامه امینی در توضیح حدیث منزلت می‌گوید:

«این حدیث تمام مقامات، رتبه، حکم، حاکمیّت پیامبر صلی الله علیه و آله را برای علی علیه السلام اثبات می‌کند، جز نبوت که استثنا شده است؛ چنان که هارون نسبت به موسی چنین بود. پس علی علیه السلام جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله است و به منزله نفس اوست.... پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله قبل از جریان تبوک، افراد زیادی را در شهرها و یا در جنگ‌ها جانشین خود قرار داده بود. ولی برای هیچ یک از آنها این تعبیر را به کار نبرده بود و این بیان فقط مخصوص امیرمؤمنان علی علیه السلام است.(علامه امینی، الغدیر، ج ۱، ص ۱۹۷)

حدیث معراج

در شب معراج پیامبر صلی الله علیه و آله پیشامدهای مختلفی رخ داد که بخش مهمی از آنها نقل شده است. حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها قسمتی از حدیث معراج را که بر امر مهم ولایت و امامت امیرمؤمنان علی علیه السلام و برتری شیعیان آن حضرت شاره دارد را نقل کرده اند:

حضرت معصومه سلام الله علیها در این حدیث نیز با همان سند فاطمیّات از حضرت صدیقه کبری سلام الله علیها نقل می‌کند که پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمودند: «هنگامی که مرا به آسمان بردند، داخل بهشت شدم. در آنجا قصری از درّ سفید میان خالی دیدم که دارای دری بود مزین به درّ و یاقوت و روی آن پرده‌ای آویخته شده بود. وقتی سر بلند کردم، دیدم بر بالای آن نوشته‌اند: «لا اله الاّ الله، محمد رَسُول الله، عَلیٌّ وَلیُّ القَوْم؛ خدایی جز خدای یگانه نیست، محمد رسول خداست، علی ولیّ و صاحب اختیار مردم است»، و بر پرده نوشته شده بود: «بّخّ بَخّ مَنْ مِثْل شیعَةِ عَلیّ؛ به به! چه کسی مانند شیعه علی است؟»

وقتی داخل شدم قصری از عقیق سرخ در آن دیدم که وسط آن خالی بود. این خانه نیز دری داشت که پرده‌ای مزیّن به زبرجد بر آن آویخته بود. وقتی سرم را بلند کردم، دیدم بر آن نوشته: «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ، عَلیٌ وصیّ المُصْطَفی؛ محمد رسول خدا، علی وصیّ مصطفی است». بر پرده نوشته بود: «بَشِّرْ شیعَةَ عَلِیٍّ بِطِیبِ الموْلد؛ به شیعه علی بشارت بده به حلال زادگی و پاک بودن نسل».

وقتی وارد شدم، به قصری از زمرّد سبز رسیدم که زیباتر از آن را هرگز ندیده بودم، و درّی از یاقوت قرمز داشت که با انواع لؤلؤ زینت شده و بر پرده آن نوشته بود: «شیعة علیّ هم الفائزون؛ شیعیان علی رستگارند». پرسیدم: دوست من جبرئیل! این کاخ از آن کیست؟ پاسخ داد: «یا مُحمد، لابن عمِّکَ وَ وَصِیِّکَ علیّ بن ابی طالب؛ ای محمد! این خانه پسر عمو و جانشین تو علی بن ابی طالب است …» (مجلسی، بحارالانوار، ج ۶۸، ص ۷۷؛ عوالم، ج ۲۱، ص ۳۲۵)

آثار محبت اهل بیت علیه السلام

حضرت معصومه سلام الله علیها برای ترغیب افراد به اهل بیت علیهم السلام به بیان احادیثی پیرامون آثار محبت به حضرات معصومین علیهم السلام پرداخته که با همان سند فاطمیّات فرموده اند: «ألا َمَنْ مات علی حُبّ آلِ مُحَمّدٍ ماتَ شَهیداً؛ هر کس با محبت آل محمد بمیرد، شهید مرده است» (بحرانی، عوالم العلوم ج ۲۱، ص ۳۲۵)

جالب آن است که این مضمون در منابع اهل سنت نیز بیان شده است، به عنوان نمونه زمخشری با کمی تقصیل بیشتر همین مضمون را در کتاب خود بیان کرده است. (تفسیر فخر رازی، دار احیا التراث العربی، بیروت، ج ۲۷، ص ۵۹۵؛ تفسیر قرطبی، ج ۸، ص ۵۸۴۳)

همچنین در بخشی از حدیث معراج که به آن اشاره شد بیان شده است: «یَحشُرُ النّاسُ کُلُّهُمْ یَوْمَ القِیامَةِ حُفاةً عُراةً الا شیعةُ عَلیٍّ؛ و همه مردم با نام مادرشان خوانده می‌شوند، جز شیعیان علی که با نام پدرانشان خوانده می‌شوند. پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید: از جبرئیل درباره راز این مسئله پرسیدم، پاسخ داد که چون آنها علی را دوست داشتند، ولادتشان پاک است». (علامه مجلسی، بحارالانوار، ج ۶۸، ص ۷۷)

بیان این گونه روایات در آن زمان مردمان را بیش از پیش به محبت داشتن نسبت به اهل بیت علیهم السلام، تشویق می‌نمود.

پاک و مطهر بودن امام

امامان معصوم علیهم السلام علاوه بر طهارت و عصمت روحی، از پاکیزگی جسمانی نیز برخوردار بودند. فاطمه معصومه سلام الله علیها با سندی که قبل تر بیان شد از صفیه عمه پیامبر صلی الله علیه و آله نقل کرده است که هنگام تولد امام حسین علیه السلام من پرستار او بودم. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: عمه جان! فرزندم را نزد من آور. عرض کردم: ای رسول خدا! من او را پاکیزه نکرده‌ام (نشسته‌ام). فرمود: عمه! تو می‌خواهی او را پاک کنی؟ خداوند او را پاکیزه و مطهّر کرده است». (بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۲۴۳)

این قضیه ریشه در عصمت اهل بیت علیه السلام دارد که در قرآن کریم به آن تصریح شده است. (احزاب / ۳۳)

بنابر آنچه که بیان شد می‌توان تأثیر گذاری حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها بر رساندن مهمترین اصل اعتقادی شیعه یعنی امامت مشاهده کرد. حضرت با وجود خلفایی چون هارون الرشید و مأمون که به صراحت ادعای جانشینی رسول الله صلی الله علیه و اله را داشتند، به بیان حقایقی پرداخته و در ضمن بیان دلایل اثبات امامت امیرالمومنین علیه السلام که به اثبات امامت حضرت موسی بن جعفر علیه السلام و حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام نیز می‌انجامید، ویژگی‌های محبین و شیعیان اهل بیت علیهم السلام را نیز بیان کرده که سبب رقبت و تشویق افراد به پیوستن بر مذهب حق تشیع و پایداری شیعیان نسبت به ظلم ستمگران می‌گردید.