مناظرات امام رضا(ع) با گروه های مختلف در موضوعات مختلف، گنجینه ای از معارف رضوی است که از عالم آل محمد(ص) به یادگار مانده است. در این مناظرات، مباحث مختلف از معارف دین اسلام بیان گردیده که پاسخ به شبهات و سوالات و روشنگری در مسائل دینی از مهم ترین مباحث مورد بحث در این گفتمان ها بوده است. توجه به اهداف امام(ع) از این مناظرات و نتایج این گفتگوها حائز اهمیت است زیرا علاوه بر تبیین و تشریح معارف رضوی، چیدمان مناظره مطلوب و خداپسندانه در هر عصری را نیز ترسیم می نماید.

مناظرات امام رضا(ع) با فِرَق مختلف، مجموعه‌ای از معارف دینی است که در ابعاد مختلف قابل تأمل و بررسی هستند. این مناظرات در ابعاد مختلف دینی، اجتماعی و سیاسی تأثیرات قابل توجهی، نه تنها در جامعه آن روز بلکه پس از امام(ع) در زمان‌های مختلف داشته است. توجه به اهداف و نیت امام(ع) از انجام مناظره می‌تواند راهبردی باشد برای معرفت شناسی مناظرات رضوی از یک سو و تبیین کیفیت و چگونگی مناظره مطلوب از سوی دیگر.

اهداف غایی ثامن الحجج(ع) از مناظرات را می‌توان به سه حیطه دینی، اجتماعی و سیاسی تقسیم کرد. که بعد دینی مهم‌ترین رهاورد مناظرات است. رویکرد هدایتی امام(ع) در این مناظرات کاملاً مشهود است. امام رضا(ع) با استناد به ادله معتبر و قابل قبول، سعی دارد طرف مقابل مناظره و دیگر افرادی را که نیاز به هدایت دارند، ارشاد و راهنمایی کند و آنان را به صراط مستقیم رهنمون سازد. هدایت عمران صابی و شیعه شدن او، نمونه‌ای مشهود از این رهاورد است.

مناظره امام رضا(ع) با عِمران صابی مناظره‌ای کلامی درباره وجود خدا و صفات اوست. این مناظره در حدیثی آمده است که طبق آن، امام رضا(ع) به‌خواست مأمون خلیفه عباسی، با عالمان بزرگ مسیحی، یهودی، زرتشتی و صابئی مناظره می‌کند. در این گفت‌وگو، عمران پرسش‌های بسیاری درخصوص خدا می‌پرسد و امام رضا(ع) به آن‌ها پاسخ می‌دهد. به‌گفته راوی این حدیث، عمران صابی پاسخ‌های امام رضا(ع) را قانع‌کننده می‌یابد، شهادتین می‌گوید و مسلمان می‌شود. این حدیث در کتاب‌های توحید و عیون اخبار الرضا نوشته شیخ صدوق آمده است.

تبیین و تبلیغ معارف دین یکی دیگر از اهداف امام(ع) در این باره است. امام از فرصت مناظرات به خوبی استفاده می‌کند تا معارف دین را برای تمام مردم تبیین نماید. تبیین توحید، نبوت، امامت، عصمت انبیاء(ع) و صفات الهی از جمله این مباحث است. رویکرد دیگر امام(ع) در این مناظرات، شبهه‌زدایی و تشریح صحیح معارف دین در جامعه آن روز است. رد شبهه الوهیت حضرت عیسی(ع) در مناظره با جاثلیق و پاسخ به شبهات عصمت انبیاء(ع) در مناظره با محمدبن‌جهم از نمونه‌های این رویکرد است. او در جریان مناظره با امام رضا(ع) درباره عصمت انبیاء شبهه‌ای مطرح کرد و به زعم خود با توسل به آیاتی از قرآن، نسبت عصیان و گناه را به پیامبرانی چون حضرت آدم، داوود، یوسف و یونس(ع) روا داشت. امام(ع) جواب ایرادات او را بیان کرد و توضیحات کاملی ارائه داد به حدی که او به گریه افتاد و گفت: «ای فرزند رسول خدا من توبه می‌کنم و تعهد می‌نمایم که از امروز به بعد دربارة پیامبران خدا جز آن چه شما فرمودید، نگویم».

در بعد اجتماعی می‌توان دو رهاورد را در این عرصه قلمداد کرد. امام(ع) با سیره علمی و عملی خود در این مناظرات، چیدمان مناظره مطلوب و نتیجه‌بخش را برای مردم بیان کرد. به عبارت دیگر امام(ع) در این مناظرات به فرهنگ‌سازی گفتمان شایسته با یکدیگر حتی با گروه‌های مخالف و غیر مسلمان پرداخته است. تاکید بر مشترکات ادیان و مذاهب و استفاده از ادله معتبر و مورد قبول و عدم توهین و بی‌احترامی به عقاید دیگران از مواردی است که امام(ع) برای حفظ انسجام و وحدت در جامعه آن روز بهره برده است. مناظرات امام رضا(ع) نمونه‌ای تام از تقویت وحدت و یکپارچگی در جامعه است.

یکی از مهمترین رهاوردهای سیاسی مناظرات رضوی، تبیین جایگاه و مقام اهل بیت(ع) و استحقاق آن‌ها برای خلافت و ولایت امت بوده است. امام رضا(ع) به طور مستقیم و غیر مستقیم به تبیین جایگاه اهل بیت(ع) می‌پردازد و این شأن فراموش شده مورد سفارش پیامبر(ص)را به مردم هشدار می‌دهد. در مناظره با جاثلیق و رأس‌الجالوت، با استناد به کتاب مقدس، به نام پنج تن آل عبا(ع) اشاره می‌کند. در مناظره با سمرقندی، با استدلال‌های عقلی و نقلی به استحقاق خلافت امام علی(ع) و غصب خلافت از ایشان اشاره می‌کند. امام در مواضع گوناگون، خود را جانشین پیامبر(ص) معرفی می‌کند که این بیان به طور ضمنی و هوشمندانه، هویدا نمودن چهره مأمون و خلافت عباسی بوده است.

توجه به این رهاوردها در عصر حاضر حائز اهمیت است. این رهاوردها نقشه‌ای جامع از گفتمان شایسته و مطلوب در جهان امروز است. گفتمان ادیان و مذاهب از یک سو و گفتمان‌های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی از سوی دیگر می‌تواند به نتیجه‌بخش شدن این گفتمان‌ها و تاثیرات مثبت آن در جهان امروز کمک کند. در بُعد دینی نیز با الگوگیری از مناظرات رضوی و بکارگیری صحیح آن در جامعه امروز، ضمن حفظ انسجام وحدت اسلامی، می‌توان به تبیین و تشریح معارف اهل بیت(ع) و پاسخگویی به شبهات نوظهور پرداخت. بنابراین توجه به رهاوردهای مناظرات رضوی و کاربست صحیح آن در عصر حاضر، مهم و قابل توجه بوده و شایسته است در گفتمان‌ها و مناظرات معاصر به عنوان نقش و الگوی راه مورد توجه قرار گیرند.