به گزارش قدس آنلاین: رسالت و روایت انبیاء(ع) برای ادیان، تبیین موضع حق در هر بستر زمانی و مکانی است. برای ابلاغ این مهم آن‌ها از تمام ظرفیت‌های ابزاری، قالب‌ها و شیوه‌های تبلیغی در چارچوب دستورهای شرع مقدس بهره گرفته و از ارتباطات گفتاری، نوشتاری و دیداری به خوبی استفاده کرده‌اند.

نام‌گذاری اول تیرماه توسط معمار کبیر انقلاب به روز تبلیغ و اطلاع رسانی دینی با هدف معرفی اهمیت تبیین دین در فرا مرز و ضرورت ترویج آموزه‌های دینی در برابر جریان‌های رقیب و نیز مواجهه با اسلام هراسی غرب بوده است.

در گفت‌وگو با حجت‌الاسلام دکتر مهدی جهان، عضو شورای علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، فلسفه تبلیغ و اطلاع‌رسانی در سنت دینی را مورد واکاوی قرار دادیم.

تبلیغ دینی ابلاغ پیام لسانی و عملی خداوند به انسان‎‌هاست

حجت‌الاسلام جهان در ابتدا و با اشاره به ضرورت و اهمیت تبلیغ دین می‌گوید: تبلیغ دینی دو وجه دارد. اول اینکه در تمام ادیان، دشمنان خدا با دین و آموزه‌های دینی دشمنی و خصومت دارند و سعی می‌کنند با آسیب رساندن به دین و پیام‌های دینی، خدا را منزوی کنند و مبلغ در مقام مبارزه با دشمن خدا به تبلیغ از دین و آموزه‌های دینی و تبیین اصول فکری و عملی اقدام می‌کند. دیگر اینکه اهل زور و تزویر با تمسک به ابزارهای تبلیغی، سعی بر جهانخواری و غلبه بر مساوات و مماشات دینی دارند بنابراین برای تثبیت و گسترش مساوات و مماشات دینی در جوامع دینی، مبلغ اصول فکری و عملی دین را ابلاغ و تبیین می‌کند. پس برای تثبیت و گسترش دین، حتی در تأسیس و تکمیل جامعه‌ دینی، مبلغ در مقام و منزلت پیامبری برای جامعه دینی باید مفاهیم و معلومات دینی را تبلیغ کند.

او اضافه می‌کند: روند تاریخی تبلیغ دینی در هنگامه‌ هبوط و توبه حضرت آدم(ع) آغاز شده و در ادامه در ادیان بدوی تا ظهور اسلام، تبلیغ به یکی از ابزارهای اصولی بسیار مهم تبدیل می‌شود. به امر الهی مسئله دین و دینداری در اسلام از مبلغی اسلام، در آیه ابلاغ شروع می‌شود «وَ أَطیعُوا اللَّهَ وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ وَ احذَرُوا فَإِن تَوَلَّیتُم فَاعلَمُوا أَنَّما عَلی‏ رَسُولِنَا البَلاغُ المُبین» که اتفاقاً در مکتب‌های دینی و ادیان توحیدی، در میان پیامبران و جانشینان آن‌ها از ابتدا تا اسلام از جایگاه بسیار ویژه‌ای برخودار است. به گونه‌ای که شخصیت ممتاز و بی‌نظیر جهان اسلام حضرت‌محمد(ص) رسالتش با تبلیغ کامل می‌شود «یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَته».

این استاد حوزه و دانشگاه یادآور می‌شود: در هر تبلیغی روش، نوعی فرم و قالب کلی فعالیت‌های تبلیغاتی است که تنوع و تکثر آن در امر تبلیغ و مخصوصاً تبلیغ دینی، گامی ضروری ولی سخت است. البته از دوران انبیاء(ع) تا کنون تبلیغ دارای صورت کلی و یکسانی بوده و منحصر در ابلاغ پیام لسانی و عملی خداوند به انسان‎‌ها است که در ادبیات اسلامی، پیام لسانی از خداوند وحی و فعل و عمل متصف به حضرت حق را سیره نبوی می‌نامند ولی تنوع و تکثر در رفتار و عملکرد ابلاغ پیام دینی وجود ندارد. البته با وجود این، امکان راهبردهای عملیات تبلیغی دیگری نیز وجود دارد که این راهبردهای عملیاتی «تاکتیک» نامیده می‌شود که زیرمجموعه‌ روش لسانی و عملی قرار می‌گیرد و گاهی منظور و مقصود از تبلیغ همان قول و عمل است بنابراین حتی در تاکتیک‌های تبلیغ از دین نیز تنوع و ابتکار عمل زیادی وجود ندارد.

ماهیت، روش و تاکتیک تبلیغ در اسلام

حجت‌الاسلام جهان در ادامه بیان می‌کند: با تمرکز در سه لایه ماهیت، روش و تاکتیک تبلیغ در دین اسلام؛ ذهن به اهمیت موضوع در تبلیغ، فرم و قالب کلی در روش تبلیغ و جزئیات در تکنیک‌های تبلیغ از دین اسلام می‌رسد که قطعاً موضوع تنوع ندارد و منحصر در توحید و مراتب توحیدی خداست. ولی روش می‌تواند بین قول و فعل خدا یا وحی و سیره‌ نبوی قرار بگیرد. تاکتیک‌ها یا جزئیات روشی هستند که دارای تفاوت‎ و تنوع‎ بیشتری هستند.

این مبلغ دینی در توضیح ماهیت تبلیغ دینی تشریح می‌کند: تبلیغ در فرهنگ اسلامی از منظری خاص شناخته شده است. از جمله برافراشتن کلمه‌ توحید در هر زمان و با هر وسیله‌ ممکن و مناسب آن زمان، که با مقاصد و اهداف شریعت اسلامی در تناقض و مخالفت نباشد. بنابراین تبلیغ دینی، هنگامی صحیح یا کامل می‌شود که منحصر در ابلاغ پیام نباشد و امتداد و انتهای آن به برافراشتن یک پرچم و ظهور یک جامعه آرمانی برای دین ختم شود. این خط از برانگیختگی رهبران و حاکمان، از بعثت پیامبر یا داعی و شورای مؤسس جامعه‌ دینی آغاز می‌شود و امتداد آن تا ساختن آرمانشهر در مسیر خاصی جریان دارد.

او تاکید می‌کند: گام نخست و لایه‌ اول از تبلیغ دینی ماهیت و ذات تبلیغ است که اعلان پیام یا رسالت پیامبری است و مصادیق متعددی از نبوت رسول خدا(ص) یا ملبس شدن به لباس روحانیت و حتی اعلان قیام و ادعای رهبری که همواره با پیروی، تأیید و تکذیب گروهی همراه است. همانند صحابه و یاران پیامبراکرم(ص) که در صدر اسلام به‌ایشان‌ ایمان آورده، نخستین جماعت‌ها را به امامت پیامبراکرم(ص) و شرکت ‌امیرالمؤمنین(ع) و برادرش جعفر طیار بر پا می‌شد و در بستر گفت‌وگوها و تبیین‌های رهبرانه و تبلیغی، پیروی و مصاحبت نخستین اتفاق افتاده است.

تبلیغ‌هایی بی حاصل

عضو شورای علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با اشاره به روش تبلیغ دینی ادامه می‌دهد: نوع فرم و قالب کلی در فعالیت‌های تبلیغی روش نامیده می‌شود که در تبلیغ دینی تنوع و تکثر زیادی ندارد چون همواره با فرم و قالب دارای صورت کلی و یکسانی است که آن صورت نیز ابلاغ پیام وحی و سیره نبوی بوده و هست. در ادبیات اسلامی وحی، پیام لسانی از خداوند یعنی قرآن است و سیره نبوی عمل جانشین متصف به خدا در زمین یعنی سیره نبوی است.

حجت‌الاسلام جهان اظهار می‌کند: در این مرحله با نظام‌دهی به جمعیت‌های حاصل‌شده از تبلیغ، فصل ممیز کارآمدی در تبلیغ پیدا می‌شود. بنابراین تبلیغی که در آن پس از دعوت نخستین، به سازمان‎دهی پیروان و تقسیم کار و تربیت رهبران درجه دوم‌ اندیشیده نشود و صرفاً تربیت فردی مردم، بدون درگیر ساختن آحاد مردم در مکتب جدید نباشد تبلیغ بی‌حاصل است. «دارالارقم» در صدر اسلام و «مکتب تشیع» در عصر معاصر الگوی مناسبی برای نظام‌دهی به تجمع تبلیغی است.

نظام‌سازی لازمه تاکتیک‌های عملیاتی تبلیغ دینی

این استاد حوزه و دانشگاه در مورد تاکتیک تبلیغ توضیح می‌دهد: تاکتیک‌ها تنوع‎ بیشتری نسبت به ذات تبلیغ و روش در تبلیغ دینی دارند. البته تاکتیک زیرمجموعه روش زبانی و عملی در تبلیغ است و گاهی اصلاً منظور و مقصود از تبلیغ همان روش لسانی و عملی مانند سخنرانی و امر به معروف و نهی از منکر با زبان یا عمل است. ولی دوره دانش‌افزایی دینی، برگزاری مراسم تعزیه و جشن، تحول دینی در دروس آموزشی، حلقه‌های فکر دینی و حتی علوم و هنر مضاف بر دین می‌تواند تاکتیک‌های عملیاتی مناسبی برای تبلیغ دینی باشند که تا حدودی با روش زبانی و عملی متفاوت هستند ولی نیازمند به نظام‌سازی گسترده و طولانی دارد. بنابراین حتی در تاکتیک‌های تبلیغ از دین نیز تنوع و ابتکار عمل زیادی وجود ندارد.

او تاکید می‌کند: برای بررسی الگوهای تبلیغی در ادیان و فرق باید به دنبال جزئیات رفتار تبلیغی آن‌ها رفت چون امور انسانی کیفی است و همیشه طراز کیفیت در انجام امور و مدیریت انسانی در جزئیات است که آن جزییات در تکنیک‌ها هستند. در میان شخصیت‌های صدر اسلام و شخص پیامبراکرم(ص) و صحابه بزرگوارشان می‌توان نمونه‌های بی‎بدیل و درس‎آموزی را از تاکتیک‌های تبلیغی یافت. مانند راهبرد کلان رسول‌خدا(ص) برای گسترش اسلام و مقابله‌ با کفار، منافقان و یا یهودیان مدینه که تاکتیک تبلیغی خانه‎به‎خانه نامیده می‌شود و یک تاکتیک تبلیغی با موفقیت و ابتکار عمل زیادی بوده است.

حجت‌الاسلام جهان در پایان تصریح می‌کند: تبلیغ از اساس کار تربیتی صرف نیست و معلل سازمان و امتداد اجتماعی است و صرف جذب و ساختن در ساحت فردی نیست. بلکه تبلیغ باید پس از جذب، به سازمان‌دهی و جریان‎سازی اجتماعی و حتی تشکیل حکومت و بنا نهادن آرمان‎شهر و شبکه تمدنی آرمانی و تشکیل جهان‌آرمانی ختم شود که منحصر در یک جغرافیا نیست.