امام هادی(ع) در عرصه امور مربوط به فرهنگ اسلامی کارنامه درخشان و پر باری دارد. دعاها و زیارت نامه‌های برجای مانده از آن حضرت، تنها بخش اندکی از فعالیت‌های فرهنگی ایشان به شمار می‌آید. ایشان در خلال دعاها و زیارت نامه‌ها، به بیان معارف اصیل اسلامی مانند توحید، نبوت و امامت نیز پرداخته است.

دعاهای آن حضرت در زمینه‌های خاص

در اغلب موارد، این دسته از دعاها را زمانی تعلیم داده‌اند که اصحاب به منظور رفع مشکلات شخصی از ایشان درخواست دعا می‌کرده‌اند مانند دعا برای برآورده شدن حاجت‌های مهم، دعا برای آمرزش گناهان، دعای ایمنی از ترس‌ها و مخاطرات، دعای رهایی از بلایا و سختی‌ها، دعای رهایی از اسارت، دعای بعد از نمازها، دعا برای رفع حاجت در مشهد آن حضرت بعد از رحلتش و دعا برای پناه بردن به خدا از عقاب و انتقام او.

دعاهای آن حضرت در زمان‌های خاص

امام هادی(ع) معمولاً در موقعیت‌های ویژه، به منظور برآمدن خواسته‌ها و یا صرفاً به جهت نیایش و تسبیح خداوند یکتا، دست به دعا بر می‌داشت مانند دعای آن حضرت هنگام صبح، دعا پس از نماز وتر در اول ماه رجب، دعا در قنوت، دعا هنگام گشایش کارهای مردم، دعا هنگامی که خدا به ایشان عطایی می‌کرد و دعا در هر زمان و مکان.

اهمیت زیارت نامه‌ها

بخش سترگی از معارف امام هادی(ع) در قالب زیارت نامه‌هاست. به دلیل فضای خفقان و فشارهای سیاسی و امنیتی آن دوره، بسیاری از اصول و عقاید شیعی را نمی‌شد آشکارا در میان مجالس عمومی مطرح کرد. همان گونه که امام زین‌العابدین(ع) در دوران سخت بعد از واقعه کربلا، از ابزار دعا برای بیان معارف اصیل اسلامی بهره گرفتند. امام هادی(ع) نیز از اهمیت ابزارهای تبلیغاتی نظیر زیارت نامه آگاه بود و به خوبی توانست از آن استفاده کند.

افزون بر جنبه تبلیغی، از آن جایی که این زیارت‌نامه‌ها به صورت مکتوب به دست ما رسیده‌اند قابلیت دارند که از جنبه بلاغت و ظرافت‌های ادبی بررسی شوند. بدین ترتیب یکی از ویژگی‌های برجسته امام هادی(ع) نیز شناخته خواهد شد.

زیارت جامعه، اهمیت و مضامین آن

زیارت جامعه مشهورترین زیارت مأثور از امام هادی(ع) است. ایشان این زیارت را به درخواست موسی بن عبدالله نخعی به وی آموخت. این محدث شیعی از ایشان خواست وی را کلامی بلیغ بیاموزد که هنگام زیارت هر یک از امامان قابل استفاده باشد. این زیارت با حجم کمی بیش از 1300 کلمه، افزون بر کم نظیری، از نظر حجم، از جنبه تنوع مضامین و بازتاباندن اصول عقاید و دیدگاه‌های پذیرفته شیعی نیز بی‌نظیر است.

این زیارت با مضامینی بس بلند و پرمعنا، ارتباط امام و امت و نیز ارتباط امام با جهان هستی را به شکلی زیبا ترسیم کرده است. زیارت جامعه به اندازه‌ای اهمیت دارد که علما، شروح متعددی بر آن نگاشته‌اند. مانند شرح مختصر مجلسی و الاعلام اللامعه فی شرح الزیارة الجامعه اثر سید بحرالعلوم.

بخش نخست زیارت جامعه، با سلام و درود بر اهل بیت(ع) آغاز می‌شود. اهل بیتی که خانه‌هایشان فرودگاه فرشتگان است و خود، مخازن دانش خدا و میراث بران پیامبرانند.

این بخش چهار بند طولانی دارد که در آن‌ها اهل بیت(ع) به ترتیب از حیث خویشاوندی پیامبر(ص)، هدایت امت، مظهر علم و رحمت الهی بودن، اخلاص در عمل و سرانجام اوصاف دیگری ستایش می‌شوند.

در بخش دوم یک دوره اصول عقاید شیعه مرور می‌شود. مانند اقرار به وحدانیت خداوند، رسالت پیامبر(ص)، ولایت اهل بیت(ع)، عصمت و دیگر صفات آن‌ها، جان فشانی هایشان در راه گسترش اسلام و اقامه حدود الهی و سرانجام قرب و بعد مردمان با خدا، بر پایه نسبتی معین خواهد شد که با اهل بیت(ع) یافته‌اند.

در آخرین بندهای این بخش با گواهی به یگانگی روح و نور و طینت اهل بیت(ع) بر دو امر تاکید شده است، جایگاه انحصاری آنان در جهان خلقت و برخورداری همه ایشان از این جایگاه.

بخش سوم شامل پنج بند است که آن‌ها را می‌توان به طور کلی بیان‌هایی در بیعت با اهل بیت(ع) و سپس مدحشان بر شمرد. همه این بندها با تعبیر «جان و مال و پدر و مادرم به فدایتان» آغاز می‌شود. به ویژه مضمون بند اول، بیان تولای شدید زائر با امام و تبری و نفرت وی از دشمنان و معاندان است. تولا و تبرایی که وی را به انتظار برقراری حکومت عدل اهل بیت(ع) پس از رجعت می‌نشاند و همراه با پیمان وفاداری و هم کاری چه در آن زمان و چه پیش از آن، به امیدواری زائر به شفاعت امام پیوند می‌خورد.

چهار بند بعد، همگی بیان اوصاف اهل بیت(ع) و تبیین جایگاه آن ها در عالم خلق است. مانند خداوند باب هر خیری را به یمن وجود ایشان گشوده و هم به ایشان ختم کرده است، هر کس خدا را بجوید گریزی از روی آوردن ائمه(ع) ندارد. خداوند آسمان را به یمن وجود ایشان بر زمینیان فرو نریخته است، منکر ولایت ایشان مستوجب قهر الهی است. شیعیان به سبب ایشان از گمراهی، مشکلات دنیا و آتش دوزخ وارهیده‌اند و سرانجام این که وحدت مسلمانان تنها در سایه دوستی اهل بیت(ع) میسر است.

بخش پایانی زیارت‌نامه یک دعای شفاعت جویانه به درگاه الهی است. با تکیه بر این که اگر زائر، شفیعی نزدیک تر از ائمه(ع) به درگاه الهی سراغ داشت، به او متوسل می‌گردید و اکنون با تکیه بر جایگاه امامِ زیارت شده، از خدا طلب حاجت روایی دارد. حاجت او نیز شناخت بهتر اهل بیت(ع) و نیل به شفاعت ایشان است.