در طول تاریخ اسلام، همواره زنان در برخی حوادث مهم نقش‌آفرین بوده‌اند و غدیر به عنوان یکی از این ماجراهای بزرگ از زوایای مختلفی قابل بررسی است.

با هدف بررسی نقش زنان در ترویج و تحکیم پیام غدیر با زهرا عبداللهی، استاد تاریخ اسلام حوزه علمیه خواهران، گفت‌وگو کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.

زنان نقش زیادی در تاریخ به خصوص تاریخ اسلام داشته‌اند. آیا می‌توان به مصادیقی از تلاش بانوان اسلام برای انتقال پیام غدیر اشاره کرد؟

نمونه‌های روشنی از مشارکت زنان در ماجرای غدیر وجود دارد، زنانی که گاهی در نقش راوی در حجة‌البلاغ حاضر بودند و علاوه بر حوادث این حج، غدیر را هم روایت کرده‌اند و گاهی در حج نبودند، ولی جزء حامیان غدیر بودند. اولین بانو حضرت زهرا(س) هستند که در مناسبات مختلفی غدیر را یادآوری کرده‌اند. گروهی به حضرت گفتند اگر مطالب شما را قبل از بیعت با ابوبکر شنیده بودیم با غیر علی(ع) بیعت نمی‌کردیم و حضرت در پاسخ فرمودند که آیا پدرم در مورد روز غدیر جای عذر برای کسی باقی گذاشت؟ جواب آن حضرت در پاسخ به محمود بن لبید از صحابی پیامبر(ص) است. محمودبن لبید نقل کرده است که روزی در کنار قبر حضرت حمزه زهرا را ملاقات کردم و فرصت را غنیمت شمرده و از ایشان پرسیدم آیا از سخنان پیامبر(ص) می‌توان دلیلی برای امامت علی(ع) آورد و حضرت پاسخ دادند: «واعجبا انسیتم یوم غدیر خم»؛ آیا تو روز غدیر را فراموش کرده‌ای؟ محمود گفت که من از آنچه آن روز اتفاق افتاد باخبرم، ولی من از اسراری که پدرتان به شما گفته است خبر ندارم و می‌خواهم بشنوم.

حضرت زهرا در پاسخ روایتی را نقل فرمودند که علاوه بر اثبات جانشینی و ولایت امیرالمؤمنین(ع)، امامت سایر ائمه(ع) را هم مطرح کردند. حضرت فرمودند خدا را شاهد می‌گیرم که پدرم فرمود حضرت علی(ع) بهترین کسی است که در میان شما به عنوان جانشین خودم قرار می‌دهم؛ او جانشین من است و دو فرزندم حسن و حسین و 9 تن از فرزندان حسین(ع)، جانشینان من هستند و اگر از آنان تبعیت و اطاعت کنید، شما را هدایت خواهند کرد و اگر با آنان مخالفت کنید تا قیامت بین شما اختلاف وجود خواهد داشت. در جای دیگری هم باز احتجاج آن حضرت مطرح است و ایشان فرمود: «انسیتم یوم غدیر خم من کنت مولاه فعلی مولاه انت منی بمنزله هارون من موسی»؛ در اینجا حضرت بعد از اشاره به غدیر، حدیث منزلت را بیان کردند.

گزارش دیگر از ام سلمه نقل شده است؛ ایشان از معدود افرادی است که در مسیر خط ولایت و امامت باقی ماند. ام‌سلمه به عنوان همسر پیامبر(ص) درباره غدیر فرموده است: در غدیر خم رسول خدا دست علی(ع) را بالا برد تا جایی که سفیدی زیر بغلشان نمودار شد، آن‌گاه فرمودند هر که من مولای او هستم علی مولای اوست و سپس فرمود که ای مردم من دو ثقل گرانبها را در میان شما می‌گذارم، کتاب خدا و عترتم را که این دو هرگز از یکدیگر جدا نخواهند شد تا اینکه در حوض کوثر به من بازگردند.

سومین گزارش از راویان زن و محدثه درباره غدیر از اسماء بنت عمیس است؛ اسماء، نقش بزرگی در صدر اسلام و در ترویج ولایت امام علی(ع) داشت؛ ایشان از ملازمان حضرت فاطمه(س) بوده و جریان غدیر را به چشم خود دیده و ثبت کرده که علامه امینی در الغدیر آن را گزارش کرده است.

همچنین نام چهار زن دیگر یعنی ام‌هانی دختر ابیطالب(ع) و خواهر امام علی(ع)، عایشه بنت ابی بکر، فاطمه دختر حمزه و همسر زید بن ارقم هم در تاریخ وجود دارد که راوی حدیث غدیر هستند. از بین زنان تابعین یعنی کسانی که صحابه را درک کرده‌اند هم فردی به نام دارمیه حجونیه را داریم، گفته شده که او زنی بسیار زیبا بود و وقتی معاویه به ایام حج رفت، از این زن سراغ گرفت و این امر نمایانگر فعالیت مؤثر این زن در آن زمان به عنوان بانوی شیعه و محب اهل بیت(ع) بوده است.

معاویه او را فراخواند و به او گفت می‌دانی برای چه تو را فراخوانده‌ام؟ فراخوانده‌ام تا بپرسم چرا تو علی را دوست داری، ولی با من دشمنی می‌کنی؟ دارمیه با قاطعیت و محکمی از ولایت امام(ع) دفاع کرد و گفت: من علی را به سبب عدالت او دوست دارم و با تو دشمنی می‌ورزم چون با اینکه علی برای حکومت سزاوارتر از تو بود با او جنگیدی و در پی چیزی برآمدی که برای تو نیست؛ با علی(ع) دوستی می‌ورزم به سبب ولایتی که رسول خدا در روز غدیر خم در مقابل چشم تو برای او قرار داد و چون به بیچارگان محبت می‌ورزد.

از دیگر زنان تابعی که از غدیر دفاع کرده است می‌توان از حسنیه، شاگرد امام صادق(ع) نام برد. حسنیه در مناظراتی که هارون الرشید ترتیب می‌داد شرکت و از ولایت امام علی(ع) دفاع می‌کرد؛ او خطاب به فردی به نام ابراهیم در این مناظره گفته که آیا در هیچ جای تفسیر شما آمده است که رسول خدا در حجة‌الوداع به امر خدا در غدیر خم فرود آمد؛ آیه یا ایها الرسول بلغ... را تلاوت کرد و بعد یعصمک نازل شد؛ آیا در تفسیر شما آمده است که پیامبر دست علی بن ابیطالب(ع) را در حالی که جهاز شتران چیده شده بود بالا برد و فرمود: «من کنت مولاه فهذا علی مولاه اللهم وال من والاه...»؛ و آنگاه آیه اکمال نازل شد. حُسنیه در ادامه مناظره خطاب ه علمای درباری هارون الرشید فرمود که شما احکام و نصوص الهی را وانهادید و  روز غدیر را نادیده گرفتید. عمیرة بنت سعد بن مالک، ام المجتبی علویه و فاطمه بنت علی بن ابیطالب(ع) هم از راویان امام حسن(ع) و امام علی(ع) هستند و حدیث غدیر را روایت کرده‌اند.

در برخی روایات، غدیر به عنوان معروف‌ترین معروف‌ها دانسته شده است. در این باره توضیح دهید.

از امیرمؤمنان(ع) در نهج‌البلاغه نقل شده که فرمودند همه اعمال نیک و جهاد در راه خدا، در مقایسه با امر به معروف و نهی از منکر مانند قطره در برابر دریاست و در عبارت دیگری هم آن را به آب دهان در برابر دریا توصیف فرمودند. امام صادق(ع) از رسول خدا نقل کردند که چگونه خواهد بود زمانی که زنانتان فاسد گردند و  جوان‌هایتان گناهکار شوند و شما امر به معروف و نهی از منکر نمی‌کنید. گفته شد آیا این اتفاق خواهد افتاد و ایشان فرمودند: بله. امروز یعنی در عید غدیر، برترین معروف، تبیین و ترویج غدیر و پیام آن یعنی ولایت و امامت علی بن ابیطالب(ع) به عنوان بهترین معروف و خوبی است. پیامبر(ص) فرمودند اگر تمام خلایق به گرد این معروف حلقه می‌زدند خداوند اصلا آتش را خلق نمی‌کرد. پیامبر(ص) در خطبه غدیریه هم فرمودند: «الا و ان الراس امر بالمعروف...»؛ راس امر به معروف و نهی از منکر این است که کلام مرا بفهمید و به کسانی که نیستند برسانید؛ آنان را امر به قبول آن کنید و نهی از مخالفت با آن بکنید؛ پس این امری از جانب خدا و من است.

روایت زییای دیگری از امام صادق(ع) داریم که فرمودند: ما ریشه تمام خوبی‌ها هستیم و تمام نیکی‌ها، شاخه‌های ما هستند و دشمنان ما ریشه همه زشتی‌ها هستند و گناهان شاخه‎های این زشتی‌ها هستند و کسانی که ادعا می‌کنند با ما اهل بیت(ع) هستند، در حالی که به شاخه‌های دشمنان ما متمسک و آویزان می‌شوند، صداقت ندارند. مضمون امروزی فرمایش حضرت کسانی‌اند که به فرهنگ غرب گرایش دارند و همانند آنها غذا می‌خورند و لباس می‌پوشند و شبیه آنان زندگی می‌کنند. در حقیقت به دشمنان ما تمایل دارند.

روایت دیگری در مورد غدیر فرموده است: عیدالله الاکبر؛ عید غدیر بزرگترین عید است. آیا دختران جوان و نسل جوان ما این عید را به عنوان بزرگ‌ترین عید خود می‌شناسند؟ لذا ما باید تلاش زیادی برای معرفی این عید بزرگ به کار بندیم. امروز که دشمنان با تمام توان خودشان در تلاش هستند تا اعتقادات دینی به خصوص دختران جوان را کمرنگ کنند وظیفه ما دوچندان است. به عبارتی مخاطبان اصلی پیامبر(ص) در غدیر جوانانی هستند که تا قیامت متولد خواهند شد.

اگر به عنوان سخن پایانی نکته‌ای هست بفرمایید.

جشن‌ها را به روز غدیر و یا سه روز غدیر محدود نکنیم، بلکه آن را در فاصله 10 تا 25 ذی‌الحجه برگزار کنیم. دهم ذی‌الحجه روز عید قربان است؛ 13 ذی‌الحجه، جبرئیل امام علی(ع) را ملقب به امیرالمؤمنین(ع) کرد، هفدهم ذی‌الحجه روز نزول آیه ابلاغ و محبت در شأن امام علی(ع) است؛ 18 ذی‌الحجه هم روز عید غدیر و نزول آیه اکمال دین است. 21 ذی‌الحجه نزول آیه اولی‌الامر در شان امام علی(ع) و 24 ذی‌الحجه روز نزول آیه مباهله و تطهیر و صدور حدیث کساء با محوریت حضرت زهرا(س) و 25 ذی‌الحجه روز نزول آیات سوره هل اتی(انسان) در شأن 5 تن است.    

گفت‌وگو از علی فرج‌زاده