سال دوم حکومت یزید، حدود دو سال پس از واقعه عاشورا و آخر ذی‌الحجه سال ۶۳ هجری مردم مدینه به رهبری عبدالله بن حنظله غسیل الملائکه بر ضد حکومت یزید قیام کردند. یزید لشکری به فرماندهی مسلم بن عقبه، از شام به مدینه فرستاد و او با بیرحمی تمام، این قیام مردمی را سرکوب کرد. این جنگ را از آن جهت که در منطقه حَرّه واقع شد، «واقعه حَرّه» نامیده‌اند.
گفت‌وگوی ما با حجت‌الاسلام محمدعلی چنارانی، پژوهشگر با سابقه تاریخ اسلام و استاد بازنشسته بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی درباره جنبشی است که در دهه اول پس از نهضت سیدالشهدا(ع)، تحت تأثیر مستقیم امواج سیاسی اجتماعی واقعه عاشورا شکل گرفت. کتاب مشترک او و حجت‌الاسلام احمد ترابی، با عنوان «واقعه حَرَّه، رخدادی اسفبار در تاریخ اسلام پس از حادثه عظیم کربلا» شرح کاملی است از وحشتناک‌ترین جنایت امویان پس از فاجعه کربلا.
انگیزه و عوامل فاجعه حره
حجت‌الاسلام چنارانی در ابتدا با تشریح اوضاع مدینه پس از قیام کربلا می‌گوید: واقعه حره پس از جنایت هولناک عاشورا نخستین حرکتی بود که علیه حکومت یزید آغاز شد. اگر چه درباره اوضاع مدینه پس از حادثه کربلا، دستیابی به همه عوامل و زمینه‌ها با این فاصله زمانی اندک و مدارک موجود تاریخی میسر نیست، ولی می‌توان بر اساس گزارش نگاشته‌های موجود به بخش‌های قابل توجهی از اوضاع مدینه آن زمان دست یافت.
او اظهار می‌کند: در مدینه احساس و حمیت دینی وجود داشت. در فرهنگ اسلام دو شهر مکه و مدینه پایگاه نخستین اندیشه دینی رسول گرامی اسلام(ص) بودند زیرا مکه به عنوان سرزمین وحی و بعثت پیامبر(ص) و در بردارنده قبله‌گاه مسلمانان و مدینه به عنوان شهر پیامبر(ص) و سرزمین رشد و بالندگی پیام وحی بوده است. این دو شهر نادرست بودن شیوه حاکمان و والیان را آسانتر از دیگران در می‌یافتند. از این رو انگیزه روشن‌تری برای مبارزه با مفاسد و کجروی‌های اخلاقی و سیاسی فرمانروایان داشته‌اند.
این پژوهشگر دینی ادامه می‌دهد: تاریخ نگاران نوشته‌اند که فسادهای اخلاقی یزید سبب واقعه حره شد. گروهی از اهالی مدینه نزد یزید به دمشق رفتند، گر چه یزید از آنان پذیرایی کرد و به آنان جایزه داد، ولی آنچه در یزید دیدند هنگام بازگشت به مدینه او را مردی شراب خوار، فاسق، فاجر، تارک الصلاه و میمون باز برای مردم مدینه معرفی کردند. علاوه بر آن از بنی‌امیه ناراحتی وجود داشت. فخری تاریخ‌نگار می‌نویسد که مردم مدینه از بنی‌امیه ناراحت بودند به خصوص از یزید برای ارتکاب گناهان و معصیت‌های فراوان که در او وجود داشت. سیوطی می‌نویسد که سبب مخالفت اهل مدینه این بود که یزید در معاصی زیاده‌روی می‌کرد.
حره، پرده‌ای دیگر از جنایات یزید
نویسنده کتاب واقعه حره در ادامه توضیح می‌دهد: یافعی می‌گوید که علت شورش مردم مدینه بر یزید ضعف او در دین بود. همچنین گروهی دیگر از تاریخ نگاران مانند مسعودی، ستم و جنایات یزید و کارگزارانش را و کشتن پسر پیامبر(ص) را فریاد می‌کردند. ابن خلدون جامعه‌شناس معروف می‌نویسد: چون ستم یزید و کارگزارانش فراگیر شد و فرزند رسول خدا(ص) و یارانش را کشت، مردم سر به شورش برداشتند. هم چنین سخنان اسیران پس از بازگشت به مدینه و به ویژه سخنان امام سجاد(ع) در مردم مدینه سخت اثر گذاشت و سبب شد تا مردم احساس کنند که در دفاع از حریم پیامبر(ص) کوتاهی کردند. به همین دلیل نوشته‌اند که روز ورود اهل بیت(ع) به مدینه که روز جمعه بوده، همانند روز وفات پیامبر(ص) بود و مردم مدینه مدت ۱۵ روز عزاداری کردند و بر امام حسین(ع) گریستند. تمام این عوامل و عقده‌های متراکم که مترصد فرصت مناسبی برای انفجار بود سبب قیام مردم مدینه شد.
او تصریح می‌کند: این واقعه به نبرد بین لشکر شامیان به فرماندهی مسلم بن عقبه با مردم مدینه به فرماندهی عبدالله بن حنظله بن ابی‌عامر که بر ضد حکومت یزید بن معاویه قیام کرده بودند، اشاره دارد. مردم مدینه قیام کرده و امویان را از مدینه اخراج و با عبدالله بن زبیر بیعت کردند. در مقابل این قیام، یزید سپاهی را به فرماندهی مسلم بن عقبه به سوی مدینه فرستاد. سپاه شام در حره توقف کرده مدتی شهر را در محاصره گرفتند و سپس به شهر تاخته، به مدت سه روز جان و مال و ناموس مردم را حلال کرده و به قتل و غارت پرداخته و نوامیس مسلمانان را هتک حرمت کردند. در این واقعه هزاران نفر از مردم مدینه، هشتاد تن از اصحاب پیامبر(ص) و هفتصد نفر از قاریان و حافظان قرآن کشته شدند. حره پس از شهادت امام حسین(ع) در عاشورا، دومین جنایت بزرگ در حکومت یزید بود.
رازگشایی ناهمراهی امام سجاد(ع) با مردم مدینه در واقعه حره
این پژوهشگر تاریخ اسلام در مورد اوضاع خانواده امام سجاد(ع) در واقعه حره نیز می‌گوید: از برخی منابع چنین استفاده می‌شود که امام سجاد(ع) پیش از هجوم شامیان شرایط دشوار آینده را پیش‌بینی کرد. از این رو خانواده خود را از مدینه خارج نمود و به منطقه‌ای به نام یَنبُع فرستاد که نام روستایی با چشمه‌های فراوان است که در سمت راست کوه رضوی قرار داشته و متعلق به امام سجاد(ع) بوده است. امام(ع) با این کار آنان را از فجایع شامیان حفظ نمود.
حجت‌الاسلام چنارانی در پاسخ به دلیل اصلی در امان ماندن امام سجاد(ع) و معترض نشدن به این خاندان عنوان می‌کند: بررسی‌های تاریخ نشان می‌دهد آنچه سبب شد تا امام سجاد(ع) و خاندانش از این فتنه در امان بمانند نخست برخوردهای منطقی و سخنان روشنگری است که آن حضرت در گذشته در برابر مردم شام و نیز با شخص یزید داشته است. زیرا عکس‌العمل آن حضرت در ذهن شامیان هنوز باقی بود و یزید را متقاعد کرده بود که پیش از آنچه به اهل البیت او ستم روا داشته مجال ظلم و ستم به ایشان نیست و با شدت بخشیدن به آن ستم‌ها حکومت دستاوردی نخواهد داشت. هم چنین خط و مشی آن حضرت پس از رخداد عاشورا سبب شد تا از تعرض در امان باشد. افزون بر همه این‌ها نوشته‌اند که یزید به مسلم ابن عقبه سفارش کرد هنگام ورود به مدینه متعرض امام سجاد(ع) و خاندان او نشود. اما نکته اساسی آن است که پس از بازگشت امام(ع) از شام به مدینه تمام حرکات آن حضرت زیر نظر بود و امام با آگاهی از شرایط و بی‌نتیجه بودن حرکت‌های نظامی و شورش‌های محدود شهری خود را از چنین جریان‌هایی به دور نگاه می‌داشت. همان طوری که ابن سعد در کتاب طبقات الکبری نوشته است، امام پیروان خود را نیز بدین شیوه فرا می‌خواند.
جنبش‌های مردمی پس از عاشورا
پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی در پاسخ به این پرسش که آیا پس از قیام کربلا واقعه دیگری روی داد که اهل بیت(ع) در آن به دلیل ننگی که یزید به وجود آورده بود در امان بمانند، پاسخ می‌دهد: نخستین حادثه همین قیام حره است. حادثه دیگری که در سال ۶۵ هجری در کوفه اتفاق افتاده مشهور به قیام توابین است. در این حادثه نیز اهل بیت(ع) در امان ماندند زیرا شیعیان کوفه قیام کردند و از کوتاهی در یاری نکردن امام حسین(ع) سخت پشیمان شدند و از کار خود توبه کردند و قیام توابین نام گرفت. قیام مردم مکه به رهبری عبدالله بن زبیر و قیام کوفیان به رهبری مختار از دیگر جنبش‌هایی است که تحت تاثیر مستقیم یا غیرمستقیم قیام سیدالشهدا(ع) شکل گرفت.
حجت‌الاسلام چنارانی در پایان با اشاره به دستاوردهای حره می‌گوید: مهمترین دستاورد جنبش و قیام مردمی حره آشکار کردن چهره ستمگرانه امویان توسط مردم مدینه بود و اندیشه مسلمانان صدر اسلام را نشان داد. همچنین پایه حاکمیت سفیانیان را پس از جنبش عاشورا به چالشی دوباره کشاند و زمینه فروپاشی اجتماعی آنان را فراهم آورد.
نظر شما