آزاده خلیلی: مامان چشم‌هایم را نگه داشته و می‌گوید: «تا من گفتم باز نکن». با ماشین به سمت حرم مطهر رضوی می‌رویم و بناست همگی هر وقت مامان گفت، به سمت حرم نگاه کنیم و سلام بدهیم. این بازی همیشگی‌اش است که هر بار قسمتی از زیبایی حرم را برای ما به شکلی که به دل خودش می‌نشیند و جذاب است، رو می‌کند. چشم‌هایم را بسته‌ام و توی دلم تا ۱۰ می‌شمارم، مامان به راننده می‌گوید بی‌زحمت کمی آهسته‌تر بروید و بعد می‌زند روی شانه‌مان که حالا چشم‌هایتان را باز کنید. یک.. دو.. سه. چشم‌هایمان را باز می‌کنیم و گنبد طلایی حرم با دو گلدسته در کنارش مقابلمان می‌درخشد. مامان می‌گوید: خب این‌ها را دیدید؟ حالا برویم داخل حرم متوجه می‌شوید این دو تا گلدسته اصلاً روبه‌روی هم نیستند. ما که توی عالم بچگی دهانمان باز مانده، می‌گوییم وای، چه جوری؟ و او لابد توی دلش کلی ذوق دارد که باز هم توانسته ما را غافلگیر کند. بزرگ‌تر که می‌شوم هنوز این بازی را دوست دارم. با این تفاوت که وقتی از حرم بیرون می‌آیم ، کمی که دور می‌شوم توی دلم تا سه می‌شمارم و بعد برمی‌گردم سمت حرم و برای گنبد طلا و دو گلدسته‌ای که قرینه هم کنارش ایستاده‌اند، دست تکان می‌دهم؛ دو گلدسته‌ای که یکی از زیباترین نمادهای حرم مطهر رضوی هستند.در حرم مطهر رضوی درمجموع ۱۲گلدسته وجود دارد، دو گلدسته در صحن انقلاب اسلامی با ارتفاع ۴۰.۵ متر و مزین به روکش طلا، دو گلدسته با ارتفاع ۴۱متر در مسجد گوهرشاد، دو گلدسته با پوشش طلا و کاشی با ارتفاع ۳۵متر بر سر درهای صحن جمهوری اسلامی، چهار گلدسته در ضلع شرقی و غربی صحن پیامبر اعظم(ص) کاملاً قرینه و به ارتفاع ۵۷متر و دو گلدسته نیز با ارتفاع ۷۰متر در ضلع قبله صحن پیامبر اعظم(ص) واقع شده است.
ای شانه‌های امن تو گلدسته‌های شهر
مناره پیش از ظهور اسلام و حتی پیش از میلاد مسیح هم وجود داشته، اما اصلاً چیزی به نام مأذنه در کتب احادیث و سیره و تاریخ نداریم بلکه پس از الحاق مناره به مسجد، چون در مناره اذان هم می‌گفتند، به آن مأذنه هم می‌گفتند. اما نام‌هایی مانند «مأذنه» و «گلدسته» صفاتی هستند که به مناسبت‌هایی بر مناره اطلاق می‌شوند. گفته شده مأذنه در آغاز صورت ساده‌ای داشت و به‌تدریج تکامل یافت، یعنی مأذنه در ابتدا دیواری بلند یا برج مانند بود. همچنین به مکانی در بالای مناره‌ها که برای گفتن اذان ساخته می‌شد، مأذنه می‌گفتند. در حال حاضر مناره‌های مسجد میان مردم به عنوان گلدسته شناخته می‌شوند. گلدسته‌های مساجد و اماکن متبرکه طی سالیان به عنوان نمادی از بناهای اسلامی درآمده و نزد مردم جایگاهی معنوی نیز پیدا کرده و وارد ادبیات آیینی و همچنین عرفانی نیز شده و به عنوان نمادی معنوی که مسیر اتصال زمین به آسمان هستند، مطرح شده‌اند.
مناره؛ یادگار ایرانیان یا رومیان؟
در خصوص تاریخچه ساخت مناره و ورودش به معماری اسلامی دو نظر متفاوت وجود دارد. براساس یک نظر، مسلمانان ساخت مناره‌ها را از معماران رومی آموخته‌اند و استاد و محقق بزرگوار آقای غفاری در این خصوص چنین اظهارنظر کرده: «مناره‌ها از علائم معابد هستند که مسلمین پس از فتح بلاد عجم (ایران) آن‌ها را برای معابد خود اول بار در «کوفه» به‌کار بردند». در جای دیگر نگاشته: «مسلمانان پس از فتح بلاد عجم، مناره را به تقلید و تبعیت از معابد و آتشکده‌هایی که دارای مناره بودند، در مساجد ساختند». مجله مسجد به نقل از یکی از مستشرقان در این مورد نگاشته: «مأذنه‌هایی که در ایران و هند است، از روی شکل برج‌هایی ساخته شد که برای دیده‌بان‌ها و نگهبانان در هر شهری می‌ساخته‌اند». مقریزی بنای نخستین مناره را به معاویه نسبت داده که آن را به تقلید از برج‌های کلیساهای دمشق ساخته بود. ارنست کونل نوشته: «احتمال می‌رود مسلمانان آن را به تقلید از برج‌های آژیر بابل یا روم ساخته باشند».
مناره؛ نمادی برای بیان اعتقاد
تعریف مناره در فرهنگ عمید این‌گونه آمده است: «ستون بلندی در مساجد برای روشن کردن چراغ و همچنین جای اذان گفتن است». در فرهنگ عامه، بیشتر مردم مناره و گلدسته را مترادف هم معنا کرده و یکی می‌دانند. با وجود این، بنا بر مقاله‌ای که در دانشنامه اسلامی برای واژه مناره آمده، مناره و گلدسته شاید مترادف باشند اما هم معنا نیستند. به این دلیل که مناره‌ها پیش از معماری اسلامی وجود داشته و معمولاً در راه‌ها برای روشن کردن مسیر مسافران و نشان دادن راه ساخته می‌شده و پایه‌ای از جنس سنگ و خشت بوده که به آن چراغ پایه نیز می‌گفتند. هر چند بیان می‌شود مناره‌ها برای گفتن اذان و همچنین روشن کردن چراغ به بنای مساجد وارد شدند اما برخی فلسفه وجود گلدسته‌ها در مساجد را تنها این نمی‌دانند و برای آن تعابیر فلسفی نیز قائل هستند. دو مناره را نمادی برای بیان اعتقادات نیز می‌دانند و می‌گویند دو مناره یکی در راست و دیگری در چپ مسجد، یکی نماد اعتقاد به قرآن و دیگری سمبل اعتقاد به اهل‌بیت پیامبر(ص) است که هر دو ،چراغ راه سالکان منزلگه توحیدند.
نزدیک‌ترین گلدسته به گنبد
عزیزالله عطاردی در کتاب «تاریخ آستان قدس رضوی» درباره این دو گلدسته قدیمی حرم مطهر رضوی می‌نویسد: «در مجموعه قدیمی آستان قدس، دو مناره هست که یکی از آن‌ها نزدیک گنبد مطهر و دیگری مقابل آن، بالای ایوان عباسی در شمالِ صحن کهنه قرار دارد. این مناره‌ها هر دو روکش طلا دارند و جلوه‌ای به بارگاه حضرت‌رضا(ع) می‌دهند آنچنان که مشتاقان آن حضرت را به طرف خود می‌کشاند. مناره نزدیک گنبدمطهر به احتمال زیاد همزمان با خود گنبد مطهر ساخته شده و از آثار قرن پنجم قمری است، زیرا در معماری این دوره معمول بوده در کنار گنبدها یک مناره نیز ساخته شود و شاهد بر این ادعا نیز گنبد و مناره سنگ‌بست در نزدیکی مشهد مقدس است که هم‌اکنون به بقا باقی است». البته عطاردی در ادامه با اشاره به یک اشتباه تاریخی در زمان ساخت نخستین گلدسته، چنین توضیح می‌دهد: «در بعضی از متون تاریخی، مناره نزدیک حرم را به عهد صفوی نسبت می‌دهند و گفته‌اند شاه طهماسب صفوی آن را ساخته و طلا کرده است، ولی این عقیده درست نیست. در واقع بنده گمان می‌کنم این گلدسته، چون در زمان شاه طهماسب مرمت شده، سبب شده بگویند شاه صفوی آن را ساخته و بعد هم این غلط، توسط مؤلفان به کتاب‌ها راه پیدا کرده است». این نکته درست است، زیرا بنا به سیاهه اسناد تاریخی، مناره کنار گنبد را «سوری‌بن معتز» از کارگزاران سلطان مسعود غزنوی بنا کرده که سال‌ها حاکم خراسان در نیشابور بوده است. بیهقی نیز در کتاب «تاریخ مسعودی» تأکید می‌کند او بر مشهد علی‌بن موسی‌الرضا(ع) مناره‌ای ساخته و موقوفات ارزشمندی بر آن قرار داده است.
بلندی مناره کنار گنبد، از سطح صحن انقلاب تا انتها، ۵/۴۰متر و محیط آن حدود ۱۳متر است. ابتدای قسمت پایین گلدسته از سطح بام ایوان آجرچینی شده و بالای آن با کاشی تزئین یافته است. از بالای کاشی تا انتهای گلدسته با خشت‌های مطلا از نوع خشت‌های مطلای گنبد پوشیده شده است. زیر مناره، کتیبه‌ای به خط ثلث برجسته، حاوی صلوات بر پیامبر اکرم(ص) و امامان معصوم(ع) وجود دارد که در آخر آن نوشته شده: «کتبه بهاء الدین محمد الخادم ۱۱۴۲ هجری». پس از آن، آیه شریفه «ان الله یمسک السموات و الارض ان تزولا» دیده می‌شود .آیه شریفه «انا فتحنا لک فتحاً مبیناً» نیز زیرکاشی‌کاری ساقه مناره نوشته شده است. خوب است بدانید طلاکاری این مناره پس از انقلاب به دلیل فرسودگی بازسازی شده است.
دومین مناره قدیمی حرم
در خصوص تاریخ مناره دوم که در بالای ایوان عباسی قرار دارد نیز اختلافاتی وجود دارد. بسیاری گمان می‌کنند مناره بالای ایوان عباسی نیز همچون خود ایوان، از بناهای دوره صفویه در حرم رضوی است؛ اما واقعیت آن است این مناره، نه در دوره صفویه، بلکه در زمان حکومت نادرشاه ساخته شد. محمدکاظم مروی، نویسنده «عالم‌آرای نادری» که ظاهراً از نزدیک شاهد ساخت این بنا بوده، سال ساخت آن را ۱۱۱۱ش می‌داند. اگر این تاریخ را درست بدانیم، نادرشاه باید پیش از آغاز سلطنت رسمی‌اش دستور ساخت آن را داده باشد. براساس گزارش مروی و همین‌طور محمدمهدی استرآبادی در کتاب «دره نادری» نادرشاه پس از تصرف مشهد دستور داد ایوان و گلدسته جنوبی صحن طلاکاری شود و پس از آن، چون مناره گنبدطلا بدون قرینه بود، در یک سال و با معماری استاد علی‌نقی مشهدی، مناره دیگری روبه‌روی آن ساختند که همین مناره ایوان عباسی است. این مناره در دوره‌های بعد، چندین بار تعمیر و مرمت شد. نکته جالبی که باید درباره موقعیت این مناره بدانید، آن است که اگر از سمت خیابان امام رضا(ع) (خیابان تهران قدیم) در جنوب حرم مطهر، به سوی روضه منوره بنگرید، این مناره را به صورت قرینه مناره کنار گنبد طلا و در سمت راست آن می‌بینید؛ گویی مناره ایوان عباسی، نه در مقابل گنبد، بلکه در کنار آن بنا شده است. البته مطمئناً سازنده اولیه مناره، چنین قصد و هدفی نداشته و به نظر می‌رسد زمان طراحی خیابان امام رضا(ع)، در حدود سال ۱۳۱۳ش و زمان ساخته شدن فلکه جنوبی، حسن سلیقه‌ای به خرج داده شده‌باشد تا این تقارن دلپذیر، زیبایی بصری دوچندانی را به ورودی یکی از اصلی‌ترین خیابان‌های شهر بدهد.
این مناره نیز از نظر کاشی‌کاری و آجرچینی ساقه و طلاکاری بالای آن، به قرینه و همچون مناره کنار گنبد است. در کتیبه این گلدسته نیز صلوات بر معصومان(ع) بر خشت‌های زراندود به خط ثلث نوشته شده و در آخر آن عبارت «فی ذی‌القعده الحرام سنه ۱۱۴۵» و زیر آن به خط نستعلیق عبارت «عالی‌جناب سلاله السادات العظام امیر سید احمد الحسینی سرکشیک و کلب عتبه علیه روضه رضویه محمد جعفر خادم فی شهر رمضان المبارک ۱۱۴۶» دیده می‌شود.
بلندترین گلدسته در ایران
دو مناره دیگر حرم را می‌توانید در مسجد گوهرشاد تماشا کنید. همان‌طور که می‌دانید این مسجد دارای گنبدی فیروزه‌ای است. در کنار این گنبد، دو مناره بسیار زیبای طلایی با ارتفاع حدود ۴۳ متر ساخته شده است. این دو گلدسته در دو سوی ایوان مقصوره مسجد جامع گوهرشاد بنا شده و در کنار گنبد این مسجد بالا رفته‌اند. مؤذن‌های بسیاری مانند مرحوم آقاتی بر فراز گلدسته‌های مسجد گوهرشاد برای زائران اذان گفته‌اند. به جز این دو گلدسته، دو گلدسته با پوشش طلا و کاشی با ارتفاع ۳۵متر بر سر درهای صحن جمهوری اسلامی، چهار گلدسته در ضلع شرقی و غربی صحن پیامبر اعظم(ص) کاملاً قرینه و به ارتفاع ۵۷متر و دو گلدسته نیز با ارتفاع ۷۰ متر در ضلع قبله صحن پیامبر اعظم(ص) واقع شده است. با این حساب می‌توان گفت رفیع‌ترین گلدسته‌های ایران در صحن پیامبر اعظم(ص) حرم مطهر رضوی است.
نظر شما