آزاده خلیلی: نام شیخ طوسی را همیشه به عنوان یکی از علمای بزرگ شیعه در قرن چهارم و پنج قمری شنیده‌ایم. عالمی که او را به عنوان بنیان‌گذار اجتهاد شیعه و همچنین بنیان‌گذار حوزه علمیه نجف معرفی می‌کنند و دستاوردهایش در علم حدیث، رجال، اصول، فقه، کلام و تفسیر به اندازه‌ای بود که علامه حلی ایشان را شیخ‌الطایفه شیعه نامید. شیخ طوسی آثار فراوانی در حوزه‌های گوناگون علوم دینی تألیف و تصنیف کرد .قزوینی رازی آثار این عالم بزرگ را بیش از 200جلد در فنون گوناگون علمی عنوان کرده است. همچنین فهرستی از آثار شیخ را در الفهرست خود او، فهرست نجاشی و معالم ‌العلمای ابن‌شهر آشوب می‌توان دید. با وجود این شاید ندانید این عالم بزرگوار به نوعی بانی یکی از قدیمی‌ترین و مشهورترین مساجد شهر نجف به نام مسجد شیخ طوسی یا جامِعُ الشیخ الطوسی است. مسجدی که در طول 10قرن گذشته یکی از مراکز اصلی تدریس حوزه نجف بوده و در حال حاضر یکی از اماکن زیارتی شهر نجف است. در ادامه ضمن معرفی این مسجد کهن، شرح مختصری از زندگانی این عالم بزرگوار را نیز مرور خواهیم کرد.

زاده طوس، پرورش یافته در عراق

شیخ طوسی همان‌طور که از نامش پیداست، زاده شهر طوس در خراسان است. گفته می‌شود او در یکی از روزهای ماه رمضان سال 385قمری به دنیا آمد. خاندان شیخ تا چند نسل از علما و فقه‌های بزرگ بودند. در خصوص سال‌های ابتدایی زندگی ایشان اطلاع چندانی در دست نیست. گفته می‌شود شیخ دروس مقدماتی را در وطن خویش فراگرفت و در سال 408 به بغداد سفر کرد. بغداد در روزگار شیخ یکی از مراکز بزرگ علم و دانش بود و به نوعی مرکز علمی جهان اسلام به شمار می‌آمد و بزرگانی چون شیخ مفید در این شهر به تدریس علوم دینی مشغول بودند. شیخ طوسی پنج سال یعنی تا زمان فوت شیخ مفید در خدمت ایشان بود و پس از آن نزد سید مرتضی به فراگیری علوم مشغول شد. گفته می‌شود شیخ طوسی ۲۳سال، تا زمان درگذشت سیدمرتضی در سال۴۳۶ ‌از مکتب علمی او استفاده کرد و از شاگردان خاص او بود؛ چنان‌که سیدمرتضی، ‌بیش از دیگر شاگردان ‌به او عنایت داشت. شیخ طوسی پس از درگذشت سید مرتضی، زعامت شیعیان را در عراق به عهده گرفت و پس از آن به مدت 12سال در بغداد به تدریس و تألیف پرداخت.

هجرت از بغداد به نجف اشرف

شیخ در تمام این ایام در شهر بغداد ساکن بود و علاوه بر تدریس و تألیف، به حل مشکلات فقهی نیز می‌پرداخت. شیخ طوسی آن‌قدر میان مردمان مشهور شده بود که او را شیخ‌الطایفه می‌خواندند. می‌گویند او در این شهر خانه، کتابخانه و مکتبخانه‌ای برای تدریس داشت. تا اینکه در نیمه اول قرن پنجم، طغرل به بغداد وارد شد و بر حکومت آل‌بویه در عراق پایان داد. گفته می‌شود در جریان ورود طغرل به بغداد، خانه و کتابخانه شیخ در آتش سوخت. همچنین ذکر شده از آنجایی که طغرل بر شیعیان سخت می‌گرفت و با عباسیان همپیمان بود، در طول دوران اقامت شیخ طوسی در بغداد چندین بار کتاب‌های شیخ طوسی را در ملأعام سوزاند. بنابر آنچه ابن‌کثیر نقل کرده، دفاتر و کرسی تدریس شیخ را به محله کرخ بردند و سه پرچم سفید که زائران شیعه در راه زیارت نجف با خود حمل می‌کردند، به آن ضمیمه کرده، آن گاه همه را آتش زدند. پس از این نابسامانی‌ها و ادامه پیدا کردن آزار و اذیت شیعیان، حوزه و مجامع علمی شیعه در بغداد تقریباً از بین رفت. علما هر یک به شهری پناه برده و یا در بغداد به شکل مخفیانه زندگی کردند. شیخ طوسی پس از این حادثه به نجف نقل مکان کرد و در مجاورت مرقد امام علی(ع) ساکن شد.

هم بانی حوزه، هم بانی مسجد

می‌گویند نجف در آن دوران محله کوچکی بود که گروهی از زائران حرم مطهر امام علی(ع) در آنجا زندگی می‌کردند. با ورود شیخ به نجف کم‌کم زمینه حضور سایر شاگردان او و همچنین علمای اسلام به این شهر فراهم شد. شیخ در نجف محفل تدریسش را دوباره برقرار کرد و این‌گونه پایه حوزه علمیه را در این شهر بنا نهاد؛ حوزه‌ای که در آینده، یکی از حوزه‌های عظیم شیعه در دنیا شد. هرچند به اعتقاد برخی، پیش از حضور شیخ در نجف در این شهر محفل درس و بحث مخصوص به علوم دینی برگزار می‌شد اما عده‌ای نیز هجرت شیخ را زمینه‌ساز ایجاد حوزه در این شهر می‌دانند. با این وجود می‌توان گفت اقدام اساسی برای تشکیل جامعه علمی در نجف چندان که بتوان نام حوزه علمیه بر آن نهاد، پس از مهاجرت شیخ تحقق یافته است.

 شیخ طوسی تا سال 460 قمری در شهر نجف زندگی کرد و به تدریس و تألیف مشغول بود. مسجد شیخ طوسی در حقیقت خانه این عالم بزرگوار بود که در نزدیکی حرم امیرالمؤمنین(ع) قرار داشت. شیخ در این خانه به تدریس و تألیف هم می‌پرداخت و شاگردانش به آنجا رفت‌وآمد داشتند. با این همه، انگار شیخ سرنوشت دیگری برای این خانه در نظر داشت. شیخ طوسی در شب دوشنبه ۲۲ محرم سال ۴۶۰ درگذشت و بر اساس وصیتش در خانه خودش به خاک سپرده شد. این عالم بزرگوار همچنین وصیت کرده بود خانه‌اش به عنوان مسجد مورد بهره‌برداری قرار گیرد.

 هم مسجد، هم محفل درس

این‌گونه بود که یکی از قدیمی‌ترین و مشهورترین مساجد شهر نجف بنیان گذاشته شد. مسجد شیخ طوسی علاوه بر محل عبادت، مانند دوران حیاتش مکانی برای تدریس و آموزش بود و دروس حوزه علمیه نجف در آن برگزار می‌شد. گفته می‌شود علمای بسیاری در این مسجد کرسی تدریس خود را برقرار کرده‌اند که از آن میان می‌توان از عالمانی مانند آخوند خراسانی و سید محمدباقر صدر نام برد.

در حال حاضر مسجد شیخ طوسی در شمال حرم امام علی(ع) قرار دارد و خیابان منتهی به صحن حرم «شارعُ الطوسی» و درِ ورودی حرم «باب شیخ طوسی» نام گرفته است. مسجد دارای شبستانی سرپوشیده است که در آن ستون‌هایی پوشیده با سنگ مرمر قرار دارد، همچنین محرابی کاشی‌کاری شده در این شبستان است. آرامگاه شیخ طوسی در بخش شمالی مسجد است. مشاهیر دیگری نیز در این مسجد به خاک سپرده شده‌اند. به‌طور مثال صحن مسجد، مقبره خانوادگی آل‌بحرالعلوم است که قبر سید محمدمهدی بحرالعلوم (متوفای ۱۲۱۲ق) و فرزندان او در آنجاست. سید محمدمهدی بحرالعلوم (1212-1155ق) از مراجع تقلید و عهده‌دار ریاست عامه شیعیان در قرن دوازدهم و سیزدهم هجری قمری بود. این مسجد به علت قدمت و ساخت خیابان، چندین بار مرمت و بازسازی شده است.