درست نمی‌دانم چه کسی نخستین بار به ذهنش رسیده توی دیوار، پنجره کار بگذارد، اما این ایده از آنِ هر فردی بوده، خدا خیرش بدهد که محلی را برای ورود نور در دیوارها ایجاد کرد، وگرنه ما محبوسان در چهاردیواری‌های خانه‌هایمان بیش از این دلتنگ و محروم از نور می‌شدیم. هر چند پنجره در عنوان راه و رسمی‌اش مسیری برای عبور نور است اما در اماکن متبرکه و مزارت، تعریف و کاربری دیگری هم پید کرده است. پنجره‌ها در این اماکن همان‌طور که مسیری برای عبور نور هستند، در بعضی نقاط، مسیری نورانی برای پیوند نگاه زائران به ضریح متبرک مدفونان در مزارات شده‌اند. مسیری که دل‌های مشتاق و منتظر زائران را از این پنجره به پنجره‌های ضریح گره می‌زند و گام‌های خسته را زودتر به دیدار می‌رساند. در حرم مطهر امام رضا(ع) نیز مانند بسیار دیگری از مزارات، پنجره‌های متعدد و با کاربری متفاوت وجود دارد.

مشخص و مسلم است معروف‌ترین پنجره‌های حرم مطهر امام رضا(ع) پنجره‌هایی هستند که در امتداد جهات مختلف ضریح قرار دارند تا نگاه زائران را به نور برسانند. این پنجره‌ها که عموماً مشبک هستند بیشتر دارای طرح محرابی بوده و در ساخت آن‌ها از فلزات و آلیاژهایی مانند برنج، ورشو، نقره و مس استفاده شده و برخی از آن‌ها با طلا تزئین شده‌اند. در ادامه مروری بر این مشبک‌های محبوب داریم. مشخصات پنجره‌های کنونی زیارت حرم مطهر بدین شرح است.

معروف‌ترین پنجره دنیا

در دنیا بناهایی تاریخی هستند که زیبایی پنجره‌هایشان شهرت جهانی دارد، با وجود این، هیچ کدام این پنجره‌ها به اندازه پنجره فولاد حرم مطهر علی بن موسی‌الرضا(ع) بازدیدکننده و مشتاق ندارد و از این رو می‌توان گفت پنجره فولاد حرم مطهر رضوی معروف‌ترین و خواستنی‌ترین پنجره در دنیاست. درباره فلسفه نصب پنجره در اماکن متبرک چنین آمده که پنجره فولاد، پنجره نسبتاً کوچکی از جنس فولاد بود که در نزدیک‌ترین مکان به ضریح حرم اهل‌بیت(ع) و امامزادگان نصب می‌شد تا افراد دارای عذر شرعی یا افراد گناهکاری که شرم حضور دارند، بتوانند ضریح را ببینند و زیارت‌نامه بخوانند، اما در طول سالیان، این پنجره به دلیل شفای بیماران و گرفتن حاجت از طرف نیازمندان، به محلی برای راز و نیاز تبدیل شد. به همین دلیل این پنجره در ادبیات، به‌خصوص ادبیات عامه نیز راه یافته و به نمادی برای عرض ارادت و حاجت تبدیل شده است. پارچه‌هایی که زائران گاه به شبکه‌های این پنجره می‌بستند و همچنین بستن قفل و زنجیر یکی از نشانه‌های این طلب حاجت بود که هرچند ریشه دینی ندارد اما به یک باور عامیانه و سنت تبدیل شده است.

اینکه قدمت و سرگذشت پنجره فولاد به چه تاریخی برمی‌گردد، به‌طور دقیق معلوم نیست. برخی مورخان معتقدند این پنجره را در ابعاد کوچک‌تر، نخستین بار امیر علیشیر نوایی (درگذشته به سال 880ش)، وزیر دانشمند سلطان حسین بایقرای تیموری در صحن عتیق نصب کرد. در اسناد دوره صفویه و پس از آن، بارها به نام پنجره فولادی برمی‌خوریم که نشان‌دهنده شهرت و شناخته شدن آن در میان عموم مردم است. اسناد عصر قاجار نیز نشان می‌دهد در همین مکان، یک پنجره ساده برنجی با سه دهانه و یک خَفَنگ بزرگ نصب بوده است. این خَفَنگ احتمالاً در دوره پهلوی برداشته شده و تنها خودِ پنجره‌ها در جای خود باقی مانده است. توضیح اینکه خَفَنگ عبارت است از قاب یا زِهواری بزرگ و کتیبه‌مانند که به صورت افقی بالای درها و پنجره‌ها قرار می‌گیرد و درون آن اغلب با شیشه یا شبکه‌های چوبی یا فلزی پوشیده می‌شود. پس از انقلاب اسلامی، پنجره فولاد به موزه انتقال یافت و پنجره‌ای تازه به جای آن قرار گرفت. با اینکه در ساخت پنجره جدید به جای فولاد از آلیاژ برنج و آبکاری طلا استفاده شده، اما همچنان به «پنجره فولاد» مشهور است. این پنجره سه دهانه به شکل محراب دارد و بالای هر دهانه، خَفَنگ یا قابی مستطیل شکل است و اطراف آن با کاشی و نگاره‌های ختایی آرایش یافته است.

پنجره صحن گوهرشاد، فرصتی برای خانم‌ها

صحن گوهرشاد هر چند ایوانی طلایی که به روضه منوره برسد، ندارد اما در عوض چند سالی است که صاحب پنجره‌ای رو به روضه منوره شده است. گفته می‌شود در گذشته وقتی می‌خواستید از مسجد گوهرشاد به سمت روضه منوره بروید در کنار کفشداری، ایوان و غرفه کوچی بود که از لابه‌لای قاب‌های چوبی پنجره‌های آن می‌شد ضریح مطهر حضرت را از سمت پیش رو یا دارالحفاظ زیارت کرد. حالا چند سالی است که در این مکان، جلو این ایوان کوچک پنجره‌ای برای زیارت نصب شده است. پنجره‌ای که مانند پنجره فولاد صحن عتیق این امکان را برای زائران فراهم کرده که از پشت آن به تماشای ضریح مطهر بایستند. خوبی این پنجره این است خانم‌هایی که در صحن مسجد گوهرشاد هستند با توجه به اینکه رواق دارالحفاظ که در قسمت پیش روی روضه منوره واقع شده، محل استقرار برادران است، امکانی برای زیارت ضریح پیدا کرده‌اند و این امتیاز خوبی برای خانم‌هایی است که این صحن را برای عبادت انتخاب می‌کنند. هر چند برادران هم می‌تونند از پشت این پنجره به زیارت بپردازند.

به گفته کارشناسان، این پنجره به انواع هنرهای ایرانی- اسلامی از جمله هنر میناکاری، تذهیب، معرق، خطاطی و... آراسته شده و هنر دست هنرمندان و استادکاران سازمان عمران و توسعه حرم و همچنین برخی از اساتید اصفهان است. گفته می‌شود به دلیل اینکه اسکلت این پنجره در فضای روباز صحن قرار داد در ساخت آن مانند سایر پنجره‌ها از نقره استفاده نشده و جنس این پنجره از آلیاژ ورشو است. هرچند رنگ این پنجره از آلیاژ برنج و طلایی رنگ و مشابه سایر پنجره فولادهای حرم مطهر است. این پنجره دارای سه شبکه است و بالای آن کتیبه‌ای آبی رنگ‌ قرار دارد که سوره مبارکه حمد روی آن نوشته شده است. دو کتیبه کوچک آبی رنگ بین سه شبکه این پنجره که روی آن‌ها اذکار «یا رحمن» و «یا سبحان» نوشته شده و همچنین آیه شریفه «... سلام علیکم طبتم فادخلوها خالدین» که روی طرحی از ترنجی آبی رنگ از جنس مینیاتور حک شده، از دیگر جلوه‌های هنری پنجره فولاد صحن گوهرشاد است. در قسمت‌هایی از این پنجره نیز عبارتی در مدح و ثنای حضرت رضا(ع) با استفاده از هنر میناکاری نوشته شده است.

پنجره فولاد صحن جمهوری، پنجره‌ای در مسیر

پنجره دیگری در صحن جمهوری قرار دارد. اگر برای زیارت از صحن جمهوری وارد شوید، این پنجره را میان ورودی دارالولایه و همچنین دارالقرآن مشاهده خواهید کرد. پنجره فولاد صحن جمهوری اسلامی در سال 1366 با وزنی حدود 10 تن ساخته و نصب شد. این پنجره برنجی با ورقه‌های مس و آبکاری طلا، در سمت چپ ایوان طلای واقع در صحن جمهوری اسلامی قرار دارد و از آنجا رواق دارالولایه دیده می‌شود که تا مسجدبالاسر امتداد دارد. این پنجره نیز مانند پنجره صحن عتیق، سه دهانه محرابی و مشبک‌هایی مربع‌شکل دارد. در کتیبه‌های این پنجره، آیاتی از سوره کوثر به خط ثلث، با آبکاری طلا بر زمینه لاجوردی نوشته شده و در میان آن، خطوط میناکاری برجسته‌ای به چشم می‌خورد. خَفَنگ محرابی‌شکل بالای کتیبه‌ها، آراسته به قابی چندضلعی است که در آن به خط ثلث برجسته بر زمینه آبی لاجوردی، نوشته شده است: «فاخلع نعلیک انّک بالواد المقدس طوی/ صدق الله العلی العظیم». در دو کاشی‌های لَچَکی بالای پنجره، نقش سیمرغی دیده می‌شود و دورتادور پنجره، سوره شمس نوشته و عبارت «یا قاضی الحاجات» تکرار شده است. همه این خطوط زیبا با تلاش و هنرنمایی استاد موحد قمی در سال 1369ش/ 1410ق نگارش یافته است. از این پنجره روضه منوره قابل مشاهده نیست اما در امتداد آن قرار دارد و یکی از مکان‌هایی است که زائران به قصد زیارت رو به آن ایستاده و به حضرت سلام می‌فرستند.

پنجره دارالولایه، پنجره‌ای برای مشتاقان

پس از تماشای پنجره گشوده به صحن جمهوری می‌توانید وارد رواق دارالولایه شوید. رواق دارالولایه یکی از بزرگ‌ترین رواق‌های نزدیک به روضه منوره است. این رواق که جزوءرواق‌های خانوادگی حرم محسوب می‌شود دارای دو قسمت زنانه و مردانه است. رواق دارالولایه پس از ساخت صحن جمهوری در فاصله این صحن و بقعه منوره ساخته شده و از شمال و جنوب به صحن آزادی و مدرسه‌های دودر و پریزاد راه دارد. این بنا در سال 1368 شمسی رو به زائران گشوده شد. وقتی در این رواق قدم بزنید کف مرمرپوش و دیوارها و سقف و ستون‌های آینه‌کاری شده توجه شما را جلب خواهد کرد. نکته مهم درخصوص این رواق وجود دو پنجره در آن است. پنجره اول که همان پنجره فولاد صحن جمهوری است در دیوار غربی رواق رو به صحن قرار دارد و در دیوار شرقی این رواق که رو به بقعه منوره است، پنجره‌ای است که از آنجا و با گذرِ نگاه از رواق دارالاخلاص و مسجد بالاسر می‌توان ضریح مطهر را زیارت کرد. وقتی در دارالاخلاص رو به قبله بایستید، پخش داخلی این پنجره را خواهید دید که دارای نمای چوبی ساده‌ای است اما نمای اصلی آن که از دارالولایه قابل دیدن است، جنس نقره دارد و در بخش‌هایی از آن نیز طلا به کار رفته و طرح کلی آن، همانند پنجره طبقه زیرین آن در دارالاجابه، سبک پنج‌دهانه محرابی با شیوه هندی و برداشتی از طرح پنجره‌های ضریح شیر و شکر است. دو ردیف کتیبه، هشت طرح با قاب‌های میناکاری و عباراتی از دعای کمیل به خط سفید در زمینه لاجوردی از ویژگی‌های این پنجره است. در ردیف اول: «یا من اسمه دواء و ذکره شفاء» و در ردیف دوم آن هم صلوات خاصه حضرت رضا(ع) نوشته شده است. در دو سوی این پنجره این بیت زیبای حافظ شیرازی به چشم می‌خورد: «فقیر و خسته به درگاهت آمدم، رحمی/ که جز وِلای تواَم نیست هیچ دست‌آویز». اگر برای زیارت وارد رواق دارالولایه شده‌اید اما ازدحام زائران فرصت نمی‌دهد هر چه سریع تر روضه منوره را زیارت کنید، می‌توانید از این پنجره کمک گرفته و به امام سلامی برسانید. انگار این پنجره برای مشتاقان درمانده و خسته تعبیه شده است.

پنجره دارالسیاده، پنجره‌ی برای تماشا

از مسجد بالاسر که بیرون می‌آیید، وارد رواق دارالسیاده می‌شوید و روبه‌روی شما رواق کوچکی به نام دارالاخلاص است، در سمتِ راست، پنجره‌ای است که به دارالشرف راه دارد. پنجره‌ای نقره‌ای بین دارالسیاده و مسجد بالاسر مبارک قرار دارد که از آن ضریح مطهر و داخل حرم دیده می‌شود، ابعاد پنجره ۴۵/۳ در ۲۶/۳ متر است. در سمت راست این پنجره همیشه گروهی مشغول زیارت هستند. بدنه اصلی پنجره از سمت جنوبِ رواقِ مخصوص بانوان دیده می‌شود. همان‌طور که گفته شد جنس آن از نقره است و سه دهانه طاق محرابی هندی دارد و همه لچکی‌های آن با نگاره‌های گیاهی و اسلیمی و هنر قلمزنی آراسته شده است. این نمای پنجره از سمتِ رواق مردانه دارالسیاده دیده نمی‌شود، بلکه باید به دارالشرف رفت و نمای زیبای آن را دید.

در دوره قاجار، فضای بین مسجد بالاسر و رواق دارالسیاده با پنجره‌ای دیگر از جنس نقره و شبکه‌های چوبی و شیشه‌های رنگین جدا شده بود. در دوره پهلوی دوم، این پنجره با پنجره دیگری عوض شد و تنها خَفَنگ چوبی آن باقی ماند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، با برداشتن این پنجره، راه مسجد بالاسر به دارالسیاده باز شد و بدنه اصلی پنجره به جای کنونی آن در فاصله میان دارالشرف و دارالاخلاص انتقال یافت و آن خَفَنگ چوبی زیبا، به موزه منتقل شد.

اینجا به خورشید نزدیک‌تر است

این خاصیت عاشق است که همیشه به دنبال راهی است تا به معشوق نزدیک‌تر باشد. می‌توان گفت همین خاصیت سبب شکل‌گیری دو پنجره زیارت دیگر در حرم مطهر شده است. در میان پنجره‌های حرم، دو پنجره هستند که با اینکه در یکی از جهات روضه منوره قرار ندارند اما ما به دلیل نزدیکی‌شان به سرداب مطهر، آن‌ها را نیز با عنوان پنجره‌های زیارت می‌شناسیم و همیشه جلو آن‌ها زائران و مشتاقانی قرار دارند که مشغول عرضه ارادت به امام هشتم(ع) هستند. تفاوت این دو پنجره با پنجره فولادهای دیگر حرم مطهر در این است که در رواق‌های زیرین حرم قرار گرفته‌اند.

پنجره رواق دارالاجابه، پنجره‌ای برای عرض اردات

از رواق دارالولایه می‌توانید به قسمت زیرین آن وارد شوید. این طبقه که با نام رواق دارالاجابه شناخته می‌شود در قسمت غربی مسجد بالاسر قرار دارد که راه سرداب مطهر حضرت هم از همان‌جاست. در نزدیک‌ترین دیوار شرقی این رواق به سرداب، پنجره‌ای از جنس طلا و نقره است که به زیر بقعه مطهر گشوده می‌شود. شکل ظاهری این پنجره مانند ضریح پیشین امام رضا(ع) یا همان ضریح معروف به شیر و شکر است که پنج دهانه با طرح محراب هندی دارد و در اطراف آن، بخش‌هایی از دعای کمیل قلمکاری شده است. کتیبه‌های بالای این پنجره نیز قلمکاری آیه 32 سوره توبه با خط ثلث استاد موحد است و در دو سوی آن نیز حدیث شریف «لااله الا الله حصنی و من دخل حصنی امن من» عذابی نگاشته شده است. این رواق در حال حاضر مختص خانم‌هاست. پنجره این رواق یکی از مکان‌هایی است که زائران با فرصت بیشتر و خلوتی که برایشان فراهم است آن را برای زیارت انتخاب کرده و با گره زدن نگاهشان به آن، به حضرت عرض ارادت می‌کنند.

پنجره رواق دارالحجه، پنجره‌ای برای زیارت

جدیدترین پنجره زیارت حرم مطهررضوی در یکی از بزرگ‌ترین رواق‌ها یعنی دارالحجه قرار دارد. این رواق در طبقه زیر صحن انقلاب ساخته شده و عرض آن برابر با صحن انقلاب و طول آن از شرق و غرب تا میانه‌های بست شیخ حر عاملی در پایین‌خیابان و بست شیخ طوسی در بالاخیابان امتداد یافته و از طریق پلکانی که در میانه این دو بست ساخته شده، دسترسی دارد. ساخت این رواق از سال1381شمسی آغاز و در دو سال، اصل بنا ساخته شد؛ آینه‌کاری و تزئینات بسیار زیبا و چشمگیر آن چند سال بعد به‌درازا کشید و سرانجام سال 1387 درهای آن به روی زائران گشوده شد. در ضلع جنوبی رواق که به مضجع شریف ارتباط دارد، پنجره‌ای دیگر برای زیارت قرار گرفته است. پنجره زیارت رواق دارالحجه در پشت سر مبارک حضرت قرار دارد که یکی از نزدیک‌ترین مسیرهای زیارت مرقد مطهر است. این پنجره از جنس نقره و ابعاد آن ۶ متر و 5 سانتیمتر در 3 متر و ۴۱ سانتیمتر است که با هنر قلم‌زنی ساخته شده و در آن هزارو550 ماسوره به کار رفته است. داخل پنجره به سبک لایه‌چینی و برجسته‌کاری با ورق طلا انجام شده و روی آن اسامی مبارک چهارده معصوم به صورت نقش برجسته از جنس برنج طراحی و آبکاری طلا شده است. در قسمت بالای پنجره‌ها نیز صلوات خاصه حضرت رضا(ع) از جنس برنج مخصوص نوشته و آبکاری طلا شده است.

در پایان خوب است بدانید که پنجره فولادهای دیگری  در حرم‌های ائمه و امازادگان دیگر ساخته شد که برخی از آن‌ها به شرح ذیل است:

پنجره فولاد قتلگاه حرم امام حسین(ع) سال ۱۳۸۴ش ساخته شد.

پنجره فولاد حرم امام علی(ع) ۴ فروردین ۱۳۹۵ش رونمایی شد.

پنجره فولاد حرم حضرت معصومه(س) ۳ مرداد ۱۳۹۶ش رونمایی شد.