وجه تمایز این موزه با سایر موزه‌ها عشق و ارادتی است که انگیزه اهداکنندگان این آثار و هدایا بوده است.

هدایای پیشکشی به آستان حضرت رضا(ع)

قدمت برخی آثار اهدا شده به آستان قدس رضوی شاید به زمان ساخت مرقد و گنبد حرم مطهر در مشهد بازگردد. سال‌های سال، عاشقان این امام همام ارزشمندترین گنجینه‌های فرهنگی و گرانبهاترین اشیا و دارایی‌های خود را به پیشگاه آن حضرت تقدیم کرده‌اند. نگهداری و حفظ این آثار مستلزم ایجاد فضایی برای نگهداری و نمایش آن‌ها بوده است. در گذشته این آثار در محلی به نام خزانه نگهداری می‌شده است. گذشت سال‌ها و افزایش هدایا، نذورات و آثار وقفی، مسئولان وقت را به فکر ایجاد بنای موزه انداخته است. کلنگ ساخت نخستین بنای موزه آستان قدس رضوی در سال ۱۳۲۴ خورشیدی زده شده است. در آن زمان نقشه بنای این موزه توسط مهندسان طرح‌ریزی و پس از آن در سه طبقه شامل یک طبقه زیرزمین و دو طبقه فوقانی به مساحت هزارو34 مترمربع ساخته شده است. طی سال‌ها این مجموعه موزه گسترش یافته و تالارهای گوناگونی به آن اضافه شده است. در حال حاضر فضای موزه شامل چهار ساختمان مستقل و ۱۶گنجینه تخصصی است و از هزارو300 مترمربع به ۱۶هزار مترمربع رسیده و تقریباً ۱۲برابر شده است. در ادامه به معرفی این مجموعه‌ها می‌پردازیم.

موزه مرکزی

موزه مرکزی آستان قدس رضوی یک گنجینه ارزشمند از انواع آثار هنری و صنایع دستی است که در 10قرن گذشته به بارگاه اهدا شده است. این موزه متشکل از 10گنجینه گرانبها شامل موزه تاریخ حرم مطهر رضوی، موزه سکه و اسکناس آستان قدس رضوی، موزه تمبر و اقلام پستی، موزه سلاح آستان قدس رضوی، موزه هنرهای تجسمی، موزه صدف و آبزیان، موزه مدال، موزه ظروف، موزه ساعت و موزه نجوم است. موزه مرکزی در ضلع شرقی صحن کوثر واقع شده و همه روزه به جز روز عاشورا، ۲۱رمضان و سیزدهم فروردین، از ساعت ۸ صبح پذیرای بازدیدکنندگان است.

تالار اهدایی استاد فرشچیان

در طبقه همکف موزه قرآن و نفایس موزه مرکزی آستان قدس رضوی تالاری وجود دارد که از سال۱۳۸۹ جایگاه نگهداری و نمایش آثار فاخر استاد محمود فرشچیان است. در این مجموعه گرانبها ۱۵تابلو از شاهکارهای اهدایی ایشان به بارگاه رضوی وجود دارد. این تابلوها شامل پنجمین روز آفرینش، عصر عاشورا، پناه، یا رب، نیایش، اولین پیام، توسل، هدیه، ضامن آهو، کوثر، امتحان سخت، پرچمدار حق و خمسه آل طیبه است.

 موزه فرش؛ گنجینه تار و پود

این گنجینه ارزشمند و گرانبها در موزه‌ای اختصاصی از سال۱۳۹۰ در یک ساختمان سه طبقه و یک فضای کارگاهی به صورت مستقل راه‌اندازی شد. در این موزه، مجموعه نفیسی از فرش‌های تاریخی به نمایش عموم درآمده است که بعضی از آن‌ها قدمتی بیش از ۵۰۰ سال دارند. برخی از این فرش‌ها توسط ارادتمندان حضرت رضا(ع) وقف و یا توسط آستان قدس رضوی برای استفاده در اماکن مختلف حرم مطهر خریداری شده است. فرش‌های ارزشمندی همچون فرش‌های شاه عباسی، هفت شهر عشق و معراج بعضی آثار فاخر موزه فرش هستند. این موزه که جزو تخصصی‌ترین موزه‌های فرش ایران و جهان محسوب می‌شود، سال ۱۳۷۷در مساحت 6هزارو647 مترمربع در مجاورت ساختمان مرکزی  ساخته شده است.

قرآن و نفایس و هدایا

موزه قرآن و نفایس به عنوان نخستین موزه تخصصی قرآن، مانند درّ گرانبهایی در مجموعه موزه‌های آستان قدس رضوی است. در این مجموعه‌ قرآن‌های خطی با قدمت تاریخی از قرن سوم تا قرن سیزدهم هجری، همچنین مجموعه‌ای از مرقعات از دوره صفوی در معرض بازدید عموم قرار گرفته است. از شاخص‌ترین قرآن‌های گردآوری شده در این موزه می‌توان به قرآن با دستخط منسوب به امام علی(ع)، قرآن با دستخط منسوب به امام رضا(ع) و قرآن به خط اختراعی بابری اشاره کرد.

در سال۱۳۹۰ با گسترش موزه قرآن، تالاری به نمایش ابزار کتابت مانند مرکبدان و دوات‌های مختلف، چاقوی قلم‌تراش، قیچی فولادی، قاشق تحریر، جلدها و قلمدان‌های فولاد از دوره‌های متفاوت تاریخی اختصاص یافته است. بزرگ‌ترین تابلو نقاشی رنگ و روغن با سبک قهوه‌خانه‌ای به ابعاد ۷*۲ متر مربوط به اوایل دوره قاجار نیز دیگر اثر دیدنی این تالار محسوب می‌شود.موزه قرآن و نفایس آستان قدس رضوی در یک ساختمان مجزا اما در مجاورت ساختمان موزه مرکزی واقع شده و برای بازدید از آن باید بلیت جداگانه‌ای تهیه کرد.

گنجینه آثار اهدایی رهبر معظم انقلاب

دیگر گنجینه بزرگی که در ساختمان قرآن و نفایس واقع شده، مجموعه آثار اهدایی توسط رهبر معظم انقلاب است. این مجموعه که سال۱۳۷۳ راه‌اندازی شده، حدود 2هزار شئ نفیس مانند فرش‌های دستباف، انواع تابلوهای خط و تذهیب، آثار نفیس نقاشی، معرق و منبت‌کاری، قلم‌زنی روی مس، تراش روی شیشه، انواع سکه و مدال و بیش از 7هزار نسخه خطی اهدایی به آستان قدس را شامل می‌شود. تابلو بزرگ معرق عصر عاشورا، بقایای پرچم مبارزات عشایر خوزستان علیه انگلستان و همچنین مجموعه عصاها مهم‌ترین این آثار به شمار می‌آیند.

موزه مردم‌شناسی مهدی قلی بیگ

در چند قدمی حرم مطهر و در نزدیکی ورودی ضلع غربی صحن پیامبر اعظم(ص) موزه‌ای قرار دارد که در یک حمام تاریخی راه‌اندازی شده است. این حمام قدیمی در کنار مقبره امیرملکشاه که امروزه با نام «مسجدشاه» یا «مسجد ۷۲ تن» شناخته می‌شود، واقع شده است. واقف این گرمابه «مهدی قلی بیک جانی قربان، میرآخور شاه عباس صفوی» بوده است که آن را در سال ۱۰۲۷ هجری قمری ساخته است. این بنای تاریخی سال ۱۳۷۶ به شماره ثبت ۱۳۷۴ در فهرست بناهای تاریخی کشور قرار گرفت و بازسازی و مرمت آن در سال ۱۳۷۸ با دستور تولیت وقت آستان قدس رضوی کلید خورد. سرانجام این بنای تاریخی به‌جامانده از دوران صفوی در سال۱۳۸۵ به عنوان موزه مردم‌شناسی مشهد در معرض بازدید گردشگران قرار گرفت. در این موزه آثاری چون پوشاک سنتی اقوام مختلف، منسوجات حمام، لوازم آرایش قدیمی مانند انبر مخصوص مجعد کردن مو، لوازم حمام، وسایل مورد استفاده در گرمخانه، لوازم روشنایی، ظروف فلزی و تصاویری از مشاغل سنتی و نقاشی‌های رنگ روغن به سبک قهوه‌خانه‌ای به نمایش درآمده است.

این گرمابه قدیمی زیبا که خود با ظرافت نقوش و معماری ایرانی ساخته شده، ساختار حمام‌های قدیمی ایران را نیز نمایش می‌دهد. این حمام بزرگ به عنوان موزه مردم‌شناسی آستان قدس رضوی در انتهای کوچه شهید اندرزگو۱۳ قرار گرفته و نزدیک‌ترین راه از حرم مطهر برای رسیدن به آن، ورودی باب‌الجواد(ع) است. بازدید از آن شنبه تا پنجشنبه صبح‌ها از ساعت 8:30 تا ۱۱ برای عموم گردشگران آزاد است.

موزه دیجیتال؛ امکان بازدید از هر نقطه دنیا

امروزه با پیشرفت‌های چشمگیر دنیای دیجیتال، امکان برقراری ارتباط و بازدید از اماکن و نقاط مختلف دنیا از راه دور فراهم شده است. در همین راستا آستان قدس رضوی نیز امکان بازدید از بسیاری اماکن و مراسم حرم مطهر را به صورت اینترنتی ایجاد کرده است. یکی از این اقدامات مهم و جالب توجه ایجاد امکان بازدید از موزه به صورت مجازی است. در حال حاضر امکان بازدید مجازی از برخی تالارها و گنجینه‌ها در وب‌سایت موزه‌های آستان قدس رضوی با کیفیت بالا فراهم شده است. در این تور مجازی رایگان می‌توان از تالار اهدایی استاد فرشچیان، آثار اهدایی رهبر معظم انقلاب، نسخ خطی قرآن و موزه فرش دیدن کرد. امکان بازدید از سایر قسمت‌های موزه نیز در آینده فراهم می‌شود.