صحبت از نذر و نذری که می‌شود ناخودآگاه یاد آش رشته، حلوا و شله‌زرد مادربزرگ می‌افتم که در ماه‌های محرم و صفر، شب‌های جمعه یا دم افطارهای ماه مبارک رمضان در کاسه و بشقاب‌های چینی و ملامین راهی خانه همسایه‌ها می‌شد... و چه لذتی داشت وقتی غذای نذری می‌خوردیم. نذر کردن و نذری دادن بیشتر از آنکه پول و امکانات بخواهد، نیت صاف و صادق می‌خواهد و یک دل بزرگ.
افراد گوناگون برداشت‌های مختلفی از موضوع و مقوله نذر دارند. به همین دلیل سراغ حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر مهدی علیزاده، پژوهشگر گروه مطالعات اجتماعی اعتاب مقدسه در بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی رفتیم و از او درباره موضوعات مرتبط با نذر پرسیدیم. وی دانش‌آموخته مقطع دکترای رشته حقوق خصوصی از دانشگاه علوم اسلامی رضوی است.
معنی و مفهوم نذر چیست؟
نذر در لغت به معنای آن است که یک شخص، خود را ملتزم به انجام کاری می‌کند که پیش از آن، التزامی به انجام آن نداشته است. شخص نذرکننده (به اصطلاح ناذر) برای رضای خداوند متعال و بر اساس فطرت و نیت نیک‌اندیشانه خود، خودش را با نذر، مقید و مُلزم به انجام آن کار مشخص و تعیین‌شده می‌کند. از نظر فقهی یک‌سری شرایط برای صحت و تحقق نذر وجود دارد، مانند به قصد قربت و برای رضای خداوند انجام شود، همچنین کاری باشد که رُجحان داشته باشد یعنی انجام یک عمل پسندیده و نیکو یا ترک و انجام ندادن یک عمل ناپسند باشد، ضمن اینکه شخص ناذر باید عاقل و بالغ باشد، اختیار و اراده داشته باشد و صیغه نذر را به زبان عربی یا معادل لفظ و معنای صحیح آن به زبان خودش (مثلاً فارسی و... ) بخواند. به زبان عربی باید بگوید: «لِلَّهِ عَلَیَّ» یعنی «برای خدا بر من واجب است» مثلاً فلان کار پسندیده (که خود شخص ناذر مشخص و تعیین می‌کند) را انجام دهد یا فلان کار ناپسند را ترک کند و انجام ندهد. مخاطبان این بحث می‌توانند برای اطلاع از شرایط صحت نذر و چگونگی عمل به آن و... و سایر مباحث مرتبط با نذر، به کتب فقهی و شرعی و نظر مراجع عظام تقلید مراجعه کنند. ضمن اینکه در نذر کردن توجه به اخلاص و خلوص نیت و تقرب به درگاه پروردگار که این کار فقط برای خداوند انجام شود و همچنین توانایی و امکانات شخص نذرکننده در انجام نذر که بتواند آن را سریع و صحیح و به‌موقع انجام دهد نیز حائز اهمیت است.
آیا نذر کردن با موضوع توسل ارتباطی دارد؟
نذر کردن یک مفهوم عام‌تر نسبت به توسل است. توسل به معنی یافتن وسیله‌ای برای نزدیکی به چیزی و دست یافتن به منظوری خاص است، یعنی عملی که ما را به خواسته خود نزدیک می‌کند. توسل واسطه قرار دادن شخص آبرومند یا چیزی مقدس نزد خداوند، برای تقرب به او و برآورده شدن حاجت‌هاست. این کلمه در اصطلاح به معنای واسطه قرار دادن امور خیر و افراد صالح و مقرب درگاه الهی برای برآورده شدن درخواست و اجابت دعا و حاجات است. اما نذر مفهوم عام‌تری نسبت به توسل است. خیلی وقت‌ها نذری برای خداوند می‌کنیم بدون اینکه حاجت و درخواستی داشته باشیم و به صورت تبرعی و مطلق و بدون چشمداشتی آن را انجام می‌دهیم. بنابراین مصادیق نذر عام‌تر از بحث توسل است، ضمن اینکه بعضی از نذرها می‌تواند جنبه توسل داشته باشد و شبیه موضوع توسل عمل شود.
بسیاری از افراد معتقدند فقط برای گرفتن حاجات شخصی باید نذر کنند، دراین باره توضیح دهید.
نذر از جمله موضوعات و مقولات میان‌رشته‌ای است که از جنبه‌های گوناگون فقهی، مذهبی، دینی، کلامی، اقتصادی، مدیریتی، فردی، اجتماعی و... قابل بررسی و تحقیق و پژوهش است. نکته قابل توجه این است در زمینه نذر، حتماً لازم نیست شخص نذرکننده حاجتی داشته باشد تا برای برآورده شدن آن نذر کند. در اقسام نذر، «نذر مُطلق» وجود دارد، یعنی شخص ناذر هیچ حاجتی ندارد و فقط برای خداوند کاری را به صورت تبرعی (بدون هیچ چشمداشت و چشم‌انتظاری) بر خودش واجب و لازم می‌کند؛ مانند اینکه در دهه نخست ماه محرم‌الحرام مجلس روضه امام حسین(ع) برگزار کند یا یک ختم قرآن بخواند یا یک کار خیری را بر خودش واجب می‌کند و... بدون اینکه حاجتی داشته باشد. حالت دیگر، «نذر مشروط» است که این حالت خودش دو قسم دارد؛ یک قسم آن، نذر برای برآورده شدن «حاجات» است که یک حاجتی را بگیرد، مثلاً نذر می‌کند اگر بیمارش شفا پیدا کرد یا فرزندش صاحب شغل مناسب شود یا اگر توانست فلان منزل را بخرد و... برای خدا بر خودش واجب می‌کند فلان کار خیر و حسنه (که خودش تعیین و مشخص می‌کند) را انجام دهد؛ مانند کمک به فقرا، کمک مالی و پولی به فلان مؤسسه خیریه یا دو روز روزه گرفتن در ماه رجب و یا شعبان و... . اینجا شرط انجام و ادای نذر، محقق شدن شروطی است که ناذر تعیین می‌کند. حالت و قسم دیگر نذر مشروط این است که شخص می‌خواهد برای تربیت نفس خودش، یک کار یا عادت و رفتار زشت و ناپسندی را ترک کند و انجام ندهد، بنابراین برای تنبیه کردن و مجازات خودش، نذری را برای خدا می‌کند. مثلاً فردی تندخو و بداخلاق است و زود عصبانی می‌شود وغضب می‌کند؛ در این حالت نذر می‌کند هر وقت بداخلاقی کرد مثلاً دو روز روزه بگیرد. یا شخصی عادت به دروغ گفتن دارد و می‌خواهد این کار ناپسند را ترک کند و شرط می‌گذارد و نذر می‌کند اگر دروغ گفت مثلاً فلان مورد یا کار را برای خدا انجام دهد. یا شخصی سیگاری برای ترک سیگار نذر می‌کند هر وقت سیگار کشید مثلاً فلان نذر را برای خدا انجام دهد و... البته تقسیمات نذر مختلف است اما به‌طور عمده همین مواردی بود که بیان شد.
نذر کردن برای گرفتن حاجات شخصی چه ارتباطی با اراده و مشیت الهی در زندگی، کارها و سرنوشت انسان‌ها دارد؟
ابتدا باید بیان کنیم ذات مقدس پروردگار متعال، غنی و بی‌نیاز مطلق است و هیچ‌گونه احتیاج و نیازی به پرستش، عبادات، خیرات، نذورات، موقوفات، زیارات، حمد وثنا، انجام کارهای حسنه از سوی انسان‌ها و... ندارد، بلکه این انسان‌ها و همه مخلوقات، فرشتگان، جمادات، نباتات و... هستند که نیازمند خداوند متعال و الطاف، اراده و مشیت او هستند.
مطلب دیگر این است در زندگی انسان‌ها موارد زیادی وجود دارد که بدون اینکه انسان از خداوند درخواستی داشته باشد، خداوند از روی احسان، رزاق، مهربان و رحیم بودنش، نعمت‌ها و مواردی را به انسان عطا کرده که حتی انسان متوجه این الطاف و مواهب الهی هم نبوده و دخالتی هم در آن‌ها نداشته است. مثلاً پیش از به دنیا آمدن طفل، شیر در سینه مادر برای طفل آماده می‌شود، یا در دعای ماه رجب‌المرجب می‌خوانیم «... ای آن که در برابر عبادت اندک، مزد فراوان و کثیرعطا می‌کند، ای آن که به هر که از او بخواهد، می‌بخشد و به هر که از او نخواهد و او هم نشناسد نیز باز می‌بخشد و عطایش از روی مهربانی و رحمت است...».
بعضی وقت‌ها براساس اراده و مشیت الهی و یا علم و حکمت و لطف الهی و اینکه خداوند خیر و صلاح بنده مسلمان و مؤمن را می‌خواهد، حاجات او را برآورده نمی‌کند، همچنین در آیه۲۱۶ سوره مبارکه بقره در قرآن کریم بیان شده بعضی وقت‌ها از مورد یا موضوعی کراهت و ناراحتی دارند ولی در واقع به نفع و صلاح آن‌هاست و بر عکس، بعضی وقت‌ها انسان‌ها خواسته و درخواستی دارند که فکر می‌کنند به نفع آن‌هاست ولی برایشان شرّ است. بنابراین نذر کردن و تلاش برای گرفتن حاجات هیچ‌گونه تضاد و مخالفتی با علم و مشیت پروردگار متعال ندارد. ضمن اینکه نباید تصور شود اگر درخواست و حاجتی از خداوند متعال داشتیم و برآورده نشد، با نذر کردن حتماً برآورده می‌شود؛ نه، این‌گونه نیست و این تصور اشتباه است.
نذر کردن هیچ وقت در مقابل علم و اراده الهی و مشیت پروردگار قرار نمی‌گیرد. همچنین براساس مبانی عقلی و تربیتی، نگرفتن همین حاجات و برآورده نشدن سریع درخواست‌ها، نقش تربیتی و اصلاحی در رشد، تکامل و تعالی روح و روان و شخصیت انسان دارد و خیلی وقت‌ها انسان درخواست و حاجتی را از خداوند داشته و برآورده نشده است و با گذشت زمان و تغییر شرایط در آینده متوجه می‌شود چقدر خوب شد که مثلاً فلان حاجتش برآورده نشد.
نظر شما