نذر، قول است؛ قولی میان ما و خداوند که گاه بسته به شرطی است و گاه نه. سنتی که بیشتر ما در گره گورهای زندگیمان یا تجربه‌اش کرده‌ و یا دیده‌ایم گره‌های بسته‌ای را از دیگران که بسته به نذری باز شده است. اما همیشه این دشواری‌ها نیست که مسبب نذر و نیاز می‌شود و برخی از ما در دیدار حرم ائمه اطهار(ع) نیز به نیت پذیرش و قبول صاحبخانه و به قصد ارادت، نذری را پیشکش آستانش کرده‌ایم. پیشینه نذر آن‌طور که در قرآن کریم در سوره آل‌عمران آمده، سنتی از عبریان بوده است. همچنین در پژوهش‌هایی رسم نذر در میان اعراب پیش از اسلام، ایرانیان و به طور کلی مردمان شرق وجود داشته است. با وررود اسلام به این سرزمین‌ها این سنت در پیوند با باورها و اصول و اندیشه مذهبی مسلمانان ادامه پیدا کرده است. حرم مطهر امام رضا(ع) نیز به عنوان یکی از بزرگ‌ترین اماکن متبرک شیعیان در حوزه نذر دارای پیشینه و تاریخچه مفصلی است. پیشینه‌ای که به سبب ارادت محبان و عرض حاجت نیازمندان تا امروز ادامه پیدا کرده است.

خوب است بدانیم:

اگر بخواهیم نذر را در یک جمله تعریف کنیم باید سراغ احکام و مسائل شرعی برویم، آنجا که نوشته شده است نذر یعنی «ملتزم دانستن خود به اینکه عملی را برای خدا به نحو مخصوص انجام دهیم». در نظر داشته باشید که نذر ممکن است فلسفه‌های گوناگونی داشته باشد که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از:

• رسیدن به مطلوب و برآورده شدن حاجت
• تقید به بندگی خدا و تلاش برای رسیدن به مقام قرب ربوبی
• تقویت انگیزش در جهت سیر و سلوک معنوی
• نجات از مصائب و رویدادهای سخت

قولی که آدابی هم دارد

درست است که ما گاه در تنگناها خیلی صمیمی و خودمانی با خدا یا ائمه اطهار(ع) قول و قراری را مقرر می‌کنیم که یا عملی پسندیده انجام دهیم یا عمل ناپسندی را ترک کنیم، اما این عمل حتماً احکام و آدابی هم دارد که ابتدایی‌ترین آن صیغه نذر است. درباره صیغه نذر آمده است: در انعقاد نذر، صرف نیت کافی نیست و ذکر صیغه لازم است؛ گرچه لازم نیست صیغه به عربی باشد؛ مثال «لله علیّ ان اصلّی صلاة اللیل؛ برای خدا بر من است که نماز شب بخوانم» یا «لله علیّ ان اترک الغیبة؛ برای خدا بر من است که غیبت نکنم».

درباره سایر احکام نذر خوب است بدانیم در صورت وجود تمام شرایط نذر، عمل به آن واجب بوده و تغییر آن جایز نیست و در صورت تخلف، کفاره واجب می‌شود. در نذر فرزند، اجازه والدینش شرط نیست، ولی بیشتر فقها معتقدند نذر زن بدون رضایت شوهرش باطل است. البته گروهی از فقها معتقدند این حکم مربوط به جایی است که نذر زن مزاحم حقوق شوهرش باشد.

شرایط صحت نذر عبارت‌اند از: عقل، بلوغ و اختیار نذرکننده، خواندن صیغه نذر، رجحان و امکان انجام متعلق نذر. نذر می‌تواند مطلق و یا مشروط به تحقق امری باشد. با توجه به آیات قرآن کریم، نذر در امت‌های پیش از اسلام نیز وجود داشته است.

نذر درواقع یک نوع توسل به ائمه(ع) و مردان صالح و پاک الهی است. گفتنی است برای توسل به ائمه(ع) و رفع مشکلات و برآورده شدن حاجات؛ دعاها، ذکرها و دستورهای فراوانی وجود دارد. توسل به اسباب و واسطه میان خلق و خالق، اشکالی ندارد. نذر کردن نیز یکی از این راه‌هاست، در این صورت اگر این حاجات برآورده شد، بر انسان واجب می‌شود چیزی را که بر عهده گرفته است، ادا کند. البته لازم نیست چیزی که نذر می‌کند حتماً پول و یا مخارج باشد بلکه می‌توانند نذر صلوات و یا نذر زیارت کنند، یعنی نذر کنند در صورت برآورده شدن حاجات، به زیارت فلان امام بروند و یا مثلاً هزار صلوات به روح فلان امام هدیه کنند.

تفاوت دو عمل پسندیده

در آستان مبارک علی بن موسی‌الرضا(ع) در کنار نذر، واژه وقف را هم بسیار شنیده‌ایم. وقف عقدی است که در آن، مالی بخشیده می‌شود تا مردم یا گروهی از آنان از منافعش استفاده کنند. در وقف، نه واقف و نه آن‌ها که برایشان وقف شده، حق فروش یا بخشیدن مال وقفی را ندارند. ساخت مسجد، مدرسه، کتابخانه، بیمارستان‌ و زیارتگاه از کارکردهای وقف معرفی شده است. در کشورهای اسلامی، سازمان‌هایی برای اداره اوقاف وجود دارد. درباره تفاوت این دو عمل باید گفت هر چند در هر دو عمل نیت قصد قربت به خداست و عمل به هر دو واجب است، همچنین وقف و نذر هر دو شامل مصارف مادی و معنوی می‌شوند و هر دو برای رفع نیازهای جامعه دینی لازم هستند، اما تفاوت وقف و نذر در این است که نذر مالی مصرفی است و عین مال نذر شده مصرف می‌شود، ولی در وقف، عین مالِ وقف شده همواره حفظ می‌شود یا از منفعت آن، نیت اجرا می‌شود. نذر، نیازهای جاری را تأمین می‌کند ولی وقف برای نیازهای آینده باقی می‌ماند.

چه می‌توانیم نذر کنیم؟

در خصوص اینکه چه نذر شود حکم مطلقی وجود ندارد، اما همان‌گونه که وقف انواعی دارد نذر هم می‌تواند انواعی داشته باشد. همان‌گونه که در حال حاضر در حرم مطهر ناذران به قصد ارادت در اشکال متفاوت و در مصارف گوناگون نذر می‌کنند. همچنین با نگاهی به پیشینه نذر در حرم مطهر رضوی متوجه می‌شویم به رسم آن بیت معروف مولانا که «هیچ آدابی و ترتیبی مجو» به نظر می‌رسد دستورالعمل خاصی درخصوص اینکه افراد چه می‌توانند در حرم مطهر نذر کنند وجود نداشته است و شاید به همین دلیل است که نذورات حرم مطهر از لحاظ نوع دارای اشکال و اقلام مختلفی بوده‌ و از طلا و نقره، اسکناس، سکه، گوشواره، پارچه‌های مختلف که معمولاً در ضریح انداخته می‌شده تا گوسفند، برنج، حبوبات و زعفران و... را شامل می‌شده‌اند. به‌خوبی مشخص است این اقلام براساس ذوق و سلیقه و عرف اهدا می‌شده است. همچنین زائران هنگام نذر گاه وسایل و اشیای مورد استفاده در حرم مطهر را نیز به عنوان هدیه انتخاب می‌کرده‌اند؛ رسمی که تا امروز هم ادامه دارد. اما به‌طور کلی دسته‌بندی زیر را می‌توان برای نذورات پیش‌بینی کرد:

• نذر در امور فرهنگی، علمی یا هنری
• نذرهای عبادی
• نذر خدمت
• نذر می‌تواند به شکل نقدی باشد یا کالا و آنچه مالیت دارد مانند دام

نذر مال برای حرم ائمه(ع) می‌تواند به صورت‌های زیر باشد:

• نذر امام به‌صورت مطلق
• نذر عمرانی برای ساخت‌وساز حرم مطهر؛ مانند تعویض سنگفرش‌های صحن‌های حرم مطهر، توسعه رواق‌های حرم مطهر، ساخت نمازخانه‌های بین‌راهی و ...
• نذر فرهنگی مانند نذر قرآن و کتاب برای حرم مطهر، فعالیت‌های حرم مطهر در فضای مجازی و ...
• نذر خدمات زائران مانند زیارت اولی‌ها (کسانی که تا به‌حال نتوانسته‌اند به زیارت بیایند)، اطعام زائران، چایخانه و ...
• نذر درمان و سلامت: تهیه دارو و تجهیزات پزشکی (مانند راه‌اندازی مرکز درمان ناباروری که قبلاً از طریق نذورات انجام شده است)
• مصرف نذر می‌تواند برای قرآن و عترت باشد که جلوه‌های دینداری هستند و این نذرها درواقع برای اقامه و پیشبرد دین است. در حقیقت نذر نقطه اتصال مردم با قرآن و اهل بیت(ع) است.

خبرنگار: آزاده خلیلی