گاهی دلت چیزی می‌خواهد؛ مثلاً می‌خواهی گره‌ای که به رشته زندگی‌ات افتاده باز شود یا عزیز دوری نزدیک شود یا از درد و رنجی فارغ شوی و گاه هم هیچ چیز نیست که دلت بخواهد جز عزت و جلال خانه‌ای که میهمانش هستی و این است که آنچه در توان داری را نذر آستانش می‌کنی. عمل خیری که بیشتر ما در وقت زیارت یا اعیاد و ایام سوگواری‌ها یا خودمان تجربه کرده یا دیده‌ایم و به همین خاطر برایمان سنتی آشناست. آن‌طور که در قرآن کریم در سوره آل‌عمران آمده نذر، سنتی از عبریان بوده است. همچنین در پژوهش‌هایی رسم نذر در میان اعراب پیش از اسلام، ایرانیان و به‌طور کلی مردمان شرق وجود داشته است. با ورود اسلام به این سرزمین‌ها این سنت در پیوند با باورها و اصول و اندیشه مذهبی مسلمانان ادامه پیدا کرده است. حرم مطهر امام رضا(ع) به عنوان یکی از بزرگ‌ترین اماکن متبرک در میان شیعیان نیز در حوزه نذر دارای پیشینه و تاریخچه مفصلی است. تاریخچه‌ای که در لابه‌لای اسناد نذورات در آرشیو آستان قدس رضوی نگهداری و حفظ شده و گفته می‌شود چنین اسنادی در حوزه نذر در جای دیگری از مراکز آرشیوی ایران به این شکل وجود ندارد. آرشیوی که با بازخوانی اسنادش می‌توانیم به گذشته برویم و درباره کم و کیف این سنت در حرم مطهر امام رضا(ع) به دریافت‌هایی برسیم؛ اینکه مردمان در گذشته چه نذر می‌کردند و از چه طبقه اجتماعی بودند و سبک زندگی و احوال و روزگارشان چگونه بوده است.

تصویری که تکراری نمی‌شود

این یک تصویر تکراری است؛ تصویر دستی کوچک که اسکناس مچاله شده‌ای را توی مشتش گرفته و سعی می‌کند به کمک مادرش آن را توی ضریح بیندازد. این یک تصویر تکراری است؛ تصویر دست‌های پیر و چروکیده‌ای که چند اسکناس سبز و آبی که دورشان کشی بسته شده را پس از چند بار ناکامی عاقبت در ضریح می‌اندازد. این یک تصویر تکراری است اما آنچه تکراری نمی‌شود، برق شوق در نگاه کودک و قطره اشک گوشه چشمان پیرزن است. آنچه تکراری نمی‌شود، رشته امید و ارادتی است که با گره نذر از گذشته‌های دور تا امروز به این آستان متصل شده و حالا برای خودش صاحب داستان مفصلی است. داستانی که به گفته اسناد، روایتش از ضریح متبرک حرم مطهر امام رضا(ع) آغاز شده است و امروز به دفاتر مخصوص و پرداخت نذورات به شکل حضوری و غیرحضوری رسیده است. به همین خاطر به گفته کارشناسان در بررسی تاریخچه نذورات در حرم مطهر ابتدا باید داستان را از همان نقطه آغازین یعنی نخستین ضریح متبرک این آستان پی گرفت. ضریحی چوبی با تسمه‌های فلزی و پوششی از طلا و نقره که در زمان سلطنت شاه تهماسب (957ق) نصب شده و از آن زمان تا اواخر دوره افشاریه، بحث نذورات تنها در ضریح مطهر مطرح بود و از زمان قاجار، آستانه دارای تشکیلات منظمی شده و نذورات در مکانی غیر از ضریح نیز گسترش یافته است.

ثبت نذورات با خط خوش نستعلیق

اسناد در آرشیو آستان قدس رضوی معمولاً به دوره زمانی پس از صفویه تعلق دارند، چون بیشتر خدمات آستان از این دوره به بعد دارای تشکیلات و نظام شده است. اسناد موجود در حوزه نذر نیز از این قاعده مستثنا نیستند و به دوران پس از تشکیل سلسله صفویه تعلق دارند. براساس مقاله «تحلیلی بر تاریخ نذورات آستان ‌قدس‌ رضوی از صفویه تا قاجاریه» مجموعه اسنادی که با عنوان اسناد نذورات به آن پرداخته می‌شود، از مجموعه بیش از 300هزار برگ سندی تشکیلات اداری آستان قدس رضوی است که فاصله زمانی سال‌های 1000 تا 1343 قمری را دربرمی‌گیرند و همان‌طور که گفتیم دارای ارزش‌ اطلاعاتی در زمینه‌های مختلف اجتماعی، اقتصادی، اداری و مالی هستند. خادمان در نظام دیوانی آستان حساب و کتاب آنچه نذر می‌شده را با خط خوش نستعلیق روی برگه‌هایی  در قطع دیوانی به نام «فرد محاسباتی» ثبت و ضبط می‌کرده‌اند. این اسناد عمدتاً در قالب دفاتر روزنامچه، قبض وصول، جمع وخرج و مصالحه‌نامه است. بیشترین تعداد این اسناد، به دفاتر «روزنامچه تحویل نذورات» تعلق دارد که تمام اجناس و موارد دریافتی همراه با تاریخ، نام اهداکننده و دریافت‌کننده در آن ذکر شده است. همچنین مقدار و وزن تمام نذورات دریافتی دقیقاً ثبت و عمدتاً محل مصرف این نذورات نیز بیان شده که بیشتر از جانب نذرکننده مطرح شده و خواستار صَرف آن در مکانی خاص بوده است.

شاه و رعیت در کنار هم

اما این، همه آن چیزی نیست که از خوانش این اسناد دستمان می‌آید. با ورق زدن این برگه‌های دیوانی انگار مشهدی‌ها و اهالی سایر شهرها را می‌بینیم که برای عرض ارادت با تحفه‌ای به دیدار آمده‌اند. برخی در لباس رعیت هستند و برخی در لباس پادشاهی، اما آنچه مسلم است برابری آن‌ها در این دستگاه بوده است. چون در ثبت و ضبط آنچه نذر شده، تنها چلچراغ‌های امیران نیامده که جاروی پیرزنان هم دیده شده است. به همین خاطر کارشناسان هنگام مطالعه این اسناد با توجه به نام شخص اهداکننده و همچنین منصب آن‌ها توانسته‌اند تصویری حدودی از طبقه اجتماعی ترسیم کنند. تصویری که در آن از طبقات فرودست جامعه تا حاکمان حضور دارند. به عنوان مثال ناصرالدین‌شاه در سال 1295 قمری چلچراغی را به آستان اهدا کرده که با اطلاع نایب‌التولیه در حرم آویخته شده است. همچنین نام متولیان استان‌ها در میان نذرکنندگان دیده می‌شود. به‌طور مثال حشمت‌السلطنه یک جفت شمعدان نقره، صاحب دیوان مملکت خراسان و سیستان و متولی‌باشی آستان یک طاقه شیروانی‌پوش؛ نایب‌التولیه آستان مقدس در سال 1291 قمری یک زوج پرده ضریح، چهار دست دستگاه چراغ و چهارفرد ضریح‌پوش و حاکم تربت و محمدحسن‌خان سرشت در سال 1282 قمری یک دستگاه چلچراغ بلور نذر کرده‌اند. به جز حاکمان و متولیان حکومتی، نظامیان و مأموران دولت‌های خارجی نیز نذوراتی به حرم تقدیم کرده‌اند. می‌توان حدس زد به جز حاکمان و درباریان، تاجران و بازاریان نیز در میان نذرکنندگان حضور پررنگی داشته باشند.

امین مردم و واسطه خیر

روحانیان گروه دیگری هستند که به عنوان طبقه مرجع و صاحب نفوذ در امر نذر از آنجا که امین مردم بوده‌اند، نقش واسط را ایفا کرده‌اند. نذرکنندگان به دلایل مختلفی مانند دوری راه، نذر خود را از طریق روحانیونی که امینشان بوده‌اند، به حرم مطهر تقدیم کرده‌اند. به عنوان مثال شاهزاده نایب‌السلطنه امیرکبیر (کامران‌میرزا) در سال 1282 قمری شمعدانی نقره به وزن هزار مثقال نقره و چهار مثقال طلا به وسیله آقاسیدعبدالله و ملاهاشم رشتی قندیل نقره‌ای را به واسطه آخوند ملاباقر در سال 1282 قمری به حرم مطهر تحویل داده‌اند. این رسم هنوز هم میان مردم از طبقات مختلف اجتماعی وجود دارد و بسیار پیش می‌آید که نذرکنندگان حتی تشخیص اینکه نذرشان به چه صورت مورد استفاده قرار گیرد را به روحانیون می‌سپارند. حضور بیشتر اقشار جامعه در امر نذر نشان‌دهنده پیوند این امر با مردم است، واضح است مردم از هر طبقه اجتماعی و با هر توان مالی سعی داشته‌اند در این امر سهیم باشند.

هیچ آدابی و ترتیبی مجو

به رسم آن بیت معروف مولانا که «هیچ آدابی و ترتیبی مجو»  به نظر می‌رسد دستورالعمل خاصی درخصوص اینکه افراد می‌توانند چه چیزی در حرم مطهر نذر کنند وجود نداشته و شاید به همین دلیل است که نذورات حرم مطهر از لحاظ نوع دارای اشکال و اقلام مختلفی بوده‌اند و از طلا و نقره، اسکناس، سکه، گوشواره، پارچه‌های مختلف که معمولاً در ضریح انداخته می‌شده تا گوسفند، برنج، حبوبات و زعفران و... را شامل می‌شده‌اند. به‌خوبی مشخص است این اقلام بر اساس ذوق و سلیقه و عرف اهدا می‌شده است. همچنین زائران هنگام نذر گاه وسایل و اشیای مورد استفاده در حرم مطهر را نیز به عنوان هدیه انتخاب می‌کرده‌اند. مطابق اسناد، اشیای نذری از نظر شکل، نوع و مقدار بسیار متفاوت‌اند. در دوره‌های مختلف زائران از ظروف مسی احتمالاً برای آشپزخانه تا قالی و قالیچه برای صحن‌ها و قندیل‌ها و سایر وسایل روشنایی مانند شمع تا کتب ادعیه و قرآن را نذر حرم مطهر کرده‌اند. به‌نظر می‌رسد این اجناس بر حسب اوضاع زمانی و با توجه به کاربردهای گوناگونی که در حرم مطهر رضوی داشته‌اند، نذر می‌شده‌اند. به همین دلیل، در دوره‌ای قندیل و در دوره‌ای دیگر وسایل تزئینی اهدا می‌شده است. مسلم است شرایط اقتصادی و معیشتی و اندازه جیب مردم بر نحوه نذورات تأثیر داشته است. در گذشته نذرکنندگان تمامی این اجناس را به تحویلخانه و خزانه آستان مقدس تحویل می‌داده‌اند. تحویل‌گیرنده کتب مذهبی و ادعیه، با تحویل گیرنده وسایل و اجناس دیگر تفاوت داشته است.

چنان‌که روشن است، هر طبقه اجتماعی بر اساس وسع مالی خود و نیز مقتضای شغلی‌اش در نذر بر آستان آن امام سهیم بوده است. در واقع ظرفیت‌های آن، موجبات برطرف کردن نیازهای تشکیلاتی و سازوکار حرم و توسعه آن را فراهم آورده است. هر چند گفته می‌شود نذورات امری شخصی بوده و براساس سلیقه و علاقه نذرکننده انتخاب می‌شده‌اند اما وفور وسایل روشنایی مانند چلچراغ، شمعدان و چراغ در میان نذورات نشان‌دهنده ضرورت امر روشنایی در دوره‌های گذشته در حرم مطهر است. با نگاه به وسایلی که نذر می‌شده می‌توان دریافت پیشه افراد نیز در انتخاب آن‌ها مؤثر بوده و نوع نذر، کیفیت و ارزش آن با وضع طبقه اجتماعی نذرکننده رابطه‌ای مستقیم داشته است. مثلاً ملک تجار پارچه نذر کرده و در بسیاری موارد، نظامیان شمشیرآلاتِ نظامی اشرافی پیشکش کرده‌اند. در مواردی استثنایی نیز سلاح گرم به تعداد زیاد توسط افرادی که مشخص نیستند چه کسانی بوده‌اند، پیشکش می‌شده که علتش نامشخص است.