از بچگی وقتی به حرم امام رضا(ع) می‌رفتم، همیشه پس از زیارت با حاج آقای بزرگ سری هم به دفتری می‌زدیم که مردی پشت میزی نشسته و تعدادی کاغذهای رنگارنگ با عکس‌های گنبد و ضریح حرم جلویش روی میز گذاشته شده بود و زائران به این شخص پول می‌دادند و او هم یک برگ یا چند برگ از این کاغذهای رنگی به آن‌ها می‌داد. آن موقع با خودم فکر می‌کردم که مردم این برگ‌ها را از این فرد می‌خرند و با خودشان از حرم می‌برند و برای همین هم همیشه به حاج‌آقای بزرگ اصرار می‌کردم یکی از این برگ‌ها را برایم بخرد. وقتی که به منزل می‌رسیدیم برگ‌های خریداری شده از حرم را داخل یک پلاستیک کوچک می‌گذاشتم و مثلاً قایم می‌کردم.

سال‌های بعد که بزرگ‌تر شدم و با مفهوم نذر و نذورات و... آشنا شدم فلسفه این کار را از حاج آقای بزرگ پرسیدم و فهمیدم که این برگ‌ها، قبض‌های رسید نذورات است که به زائران تحویل داده می‌شود.

در واقع نذورات، تعهداتی هستند که مردم برای رسیدن به خواسته‌های خود می‌پردازند و از زمانی که باورهای معنوی شکل گرفته، این سنت هم وجود داشته است و پیشینه تاریخی نذر و پیشکشی را نمی‌توان دقیق مشخص کرد. در این میان، میراث مکتوبی که از این رفتار و عمل دینی نیک در بارگاه ملکوتی امام رضا(ع) به جا مانده است، نشان می‌دهد که نذر همچون وقف سابقه دیرینه‌ای در این آستان ملکوتی دارد.

به همین بهانه، سری به مرکز اسناد آستان قدس رضوی زدم و به دنبال تاریخچه این رسیدهای نذوراتی گشتم. بهترین کار این بود که نزد مسئول بخش ارزشیابی اسناد در مرکز اسناد آستان قدس رضوی بروم و از او که با این گونه مطالب و مقولات آشنایی بیشتری دارد به گفت‌وگو بنشینم. مسئول این بخش حرف‌های زیادی برایمان داشت.

 آنچه در ادامه می‌خوانید برش‌هایی از سخنان «زهرا فاطمی مقدم» مسئول بخش ارزشیابی اسناد در مرکز اسناد آستان قدس رضوی است که سیر تحول قبض‌های نذورات حرم مطهر رضوی از دوره صفویه تاکنون را برایمان بیان کرده است. وی دانشجوی دوره دکترای تاریخ ایران اسلامی است.

 سابقه دیرینه نذر در آستان مبارک

نذورات از جمله مصادیق امور خیری هستند که افراد جامعه با توجه به اعتقادات خود، نسبت به بقاع متبرکه انجام می‌دهند. در واقع مردم با اهدای نذر، نیازهای مختلف مادی و معنوی خود را تأمین می‌کنند و بدین خاطر از تنوع و گوناگونی بسیاری برخوردار است. به نظر می‌رسد اهدای نذورات به حرم مطهر رضوی از دیرباز رایج بوده ولی به دلیل نبود اسنادی از پیش از دوره صفوی، نمی‌توان در خصوص آن‌ها بررسی دقیقی انجام داد. با شکل‌گیری تشکیلات اداری آستان قدس رضوی از دوره صفوی و تلاش‌های صورت گرفته از همان زمان در خصوص نگهداری هر نوع سندی که مرتبط با حرم مطهر رضوی است و با توجه به قداست آن، اسناد بسیاری باقی مانده که بخشی مربوط به نذورات است.

در واقع اسناد و مدارک موجود، گواه ارادت زائران و مجاوران آن حضرت و اهدای نذورات به بارگاه امام رضا(ع) از همان زمان تا به امروز است. 

وجود ۳هزار سند مرتبط با نذورات

بر اساس این اسناد، نذورات مستقیماً از طرف زائران پرداخت می‌شود و بسته به نوع نذر، گروهی آن را در داخل ضریح می‌اندازند، عده‌ای هم به افراد و یا دفاتر مخصوص این کار مراجعه می‌کنند و با تحویل نذر خود، رسید دریافت می‌کنند. از همان ابتدا در آستان قدس افراد و یا دوایر مشخصی مسئول ثبت و ضبط نذورات بودند که حاصل آن ثبت تعداد بسیار زیادی از صورت و قبض نذورات از دوره صفویه تاکنون است به گونه‌ای که در مرکز اسناد آستان قدس بیش از ۳هزار سند در این خصوص نگهداری می‌شود.

ارزش‌های اطلاعاتی این اسناد گذشته از آگاهی‌های مالی و اقتصادی، گویای میزان ارادت مردم به بارگاه مطهر رضوی نیز هست. همچنین اطلاعات مربوط به موضوع رجال‌شناسی در دوره‌های مختلف تاریخی را به همراه دارد که در نوع خود برای شناخت زنان و مردانی که اقدام به نذر کرده‌اند جالب توجه است. از سوی دیگر سیر تاریخی و سازمانی در این زمینه، چگونگی دریافت و حفظ و نوع مصرف آن را نیز مشخص می‌کند. این‌ها موضوعاتی هستند که اهمیت حفظ و نگهداری تمامی اسناد مربوط به نذورات به خصوص قبض‌ها و رسید وصول آن را در همه زمان‌ها دوچندان می‌کند.

قدیمی‌ترین سند مربوط به ۴۳۰ سال پیش است

در یک بررسی کلی در خصوص اسناد نذورات مشخص می‌شود، قدیمی‌ترین سند و رسید به جای مانده مربوط به دوره صفویه است که در آن نذورات حاصل از جمع‌آوری محتویات داخل ضریح مطهر را مشخص کرده‌اند. در این گونه اسناد به طور معمول نذورات ضریح به تفکیک نقدی و نیز اشیا مشخص می‌شده است.

در مورد سایر نذورات نیز صورت تمامی نذورات به صورت تفکیک شده با ذکر اسم افراد و جزئیات دقیق اشیا ثبت می‌شده است و به تأیید مسئول مربوطه مانند ضابط نذورات می‌رسیده است. این شغل که از دوره صفویه و از سال ۱۰۳۶ هجری قمری شکل گرفته وظیفه دریافت و نگهداری نذورات را بر عهده داشته است. در دوره‌های بعد نیز تقریباً همین شیوه ادامه پیدا می‌کند و در این سال‌ها حتی نذورات مربوط به دام به طور دقیق و مشخص نوشته می‌شده است.

این شیوه تا پایان دوره قاجار تداوم داشت تا اینکه در دوره پهلوی قبوض چاپی برای نذورات نقدی و اشیا آماده شد و نذورات به صورت تفکیک شده ثبت می‌شدند.

بر اساس اسناد موجود نذورات اهدایی به حرم مطهر رضوی متعلق به گروه خاصی نبوده بلکه از پایین‌ترین تا مرفه‌ترین طبقات اجتماعی را شامل می‌شده است. برای نمونه از سوی طبقه حاکمه در دوره‌های مختلف به این بارگاه مقدس نذوراتی اهدا شده است که «محبره» یا جای قلمدان که برای نگهداری کلید ضریح مطهر نذر شده از جمله این نذورات است. نکته جالب نقش پررنگ زنان در نذورات اهدایی به حرم رضوی است که در اسناد به آن اشاره شده است.