حرم که آمده باشی محال است محو معماری بی‌نظیر در و دیوارها، سقف‌ها و زیر طاق گنبدها نشده باشی؛ معماری‌ای که گواه از دستانی با دلی عاشق است. هرکدام نامی دارند اما آنچه از هنر استاد سید جلال شمسی‌نژاد می‌خواهیم بگوییم در باب مقرنس یا آهوپای است.
این هنر معماری نوعی تزئین حجمی و تاقچه‌بندی آذینی است که در زیرگنبدها یا نیم‌گنبدهای روی ایوان‌ها و درگاه‌های ورودی، در زیر گلدسته‌های مناره‌ها، بالای ایوان مساجد، بالای محراب مساجد و دیگر ابنیه استفاده می‌شود. در ساخت مقرنس از آجر، گچ، کاشی، چوب یا فلز استفاده می‌شود که در هر رده از تاقچه‌ها از رده زیرین خود پیش می‌نشیند تا درگاه به هم آید. در طاقچه‌ها برجستگی‌ها و تورفتگی‌هایی همراه با نگاره‌های گوناگون درآورده می‌شود و به شکل طبقاتی که روی هم ساخته شده برای آرایش دادن بناها یا برای آنکه به‌تدریج از یک شکل هندسی به شکل هندسی دیگری تبدیل شود، به کار می‌روند.
«این خدمتگزار آستان مقدس رضوی و استاد چیره‌دست هنر مقرنس، عمر و هنر خود را وقف ساحت قدسی امام هشتم(ع) کرد و گوشه گوشه این بارگاه قدسی به‌ویژه اماکن متبرکه رواق امام خمینی(ره)، صحن پیامبر اعظم(ص)، صحن قدس، رواق دارالحجه و دارالسعاده تا ابد هنر دستان توانا و خلاق او را بر تارک خویش خواهد داشت»؛ این بخشی از پیام تولیت آستان قدس رضوی در زمان درگذشت استاد سیدجلال شمسی‌نژاد، معمار و مقرنس‌کار پیشکسوت بارگاه منور رضوی است. هنرمندی که این روزها دیگر در میان ما نیست اما یادگاری‌های او همچون گوهری در بارگاه منور رضوی می‌درخشند. هنرمندی که بیش از 50سال سابقه فعالیت در طراحی و اجرای مقرنس را در کارنامه خود دارد. او دارای مدرک درجه یک هنر و همچنین نشان همای هنر بود و اکنون در رواق حضرت زهرا(س) حرم مطهر رضوی آرمیده است.
نیم قرن هنر
مرحوم سید جلال شمسی‌نژاد متولد سال1310 در دامغان بود و از هفت سالگی راهی مشهد شد. او پس از ازدواج به واسطه یکی از آشنایان به نام شکرالله خوش‌دست به آستان حضرت رضا(ع) وارد شده و کار مقرنس را به عنوان شاگرد از رواق دارالسعاده در پایین پای حضرت(ع) شروع می‌کند. استادش پس از یک هفته، وقتی کار شاگرد را می‌بیند و از او راضی است، کل رواق را به او می‌سپارد و خودش مقرنس‌کاری رواقی دیگر را در دست می‌گیرد و این، شروع کار استاد شمسی‌نژاد در حرم مطهر رضوی می‌شود. استاد خوش‌دست که علاقه شاگرد جوان خود را می‌بیند او را به عمویش استاد حاج حبیب‌الله که مقرنس‌کاری زبده بود می‌سپارد تا با شاگردی حاج حبیب‌الله به رموز هنر مقرنس‌کاری دست یابد. شمسی‌نژاد با مشق از روی دست استاد حبیب‌الله به رموز این هنر دست یافته و همچون استادش، مقرنس‌کاری ماهر می‌شود.
دارالسرور، دارالضیافه، دارالسیاده و دارالضفاف ازجمله رواق‌هایی هستند که استاد، کارهای مقرنس آن را انجام داده است. خودش می‌گوید: «به کارهای هنری علاقه‌مند بودم و دنبال این بودم که یاد بگیرم. به خوش‌دست خدابیامرز هم گفته بودم می‌خواهم یاد بگیرم. پرسید علاقه‌مندی؟ گفتم: علاقه‌مندم که تا اینجا پیش رفته‌ام. گفت: مشخص است. بعد طراحی کارهای دیگر را به من سپرد. پس از طراحی، ایرادهای کارم را گرفت و اجرای آن را هم به خودم سپرد».
یادگاری در حرم مطهر
مقرنس ها بر اساس محل ساخت به انواع مختلفی ازجمله مقرنس چشمه طاق گلویی، کتیبه و مقرنس سرستون تقسیم بندی می شوند. از لحاظ نقش نیز انواع مختلفی دارند؛ ازجمله مقرنس های جلو آمده، مقرنس های روی هم قرار گرفته، معلق و لانه زنبوری که می توان گفت در مجموعه حرم مطهر، از همه انواع آن با مواد و مصالح مختلف استفاده شده است. مصالح استفاده شده برای اجرای مقرنس های حرم مطهر شامل گچ، کاشی، آجر، آینه کاری و حتی در موارد محدودی فلز نیز است. امروزه یکی از برجسته ترین، زیباترین و شاخص ترین مقرنس‌ها از نوع لانه زنبوری در کشور، مقرنس های کاشی‌کاری شده زیر گنبد مسجد گوهرشاد است.
استاد شمسی‌نژاد درباره کارهای خود می‌گوید: «در تمام رواق‌های حرم یک یادگاری مقرنس کاری از خودم گذاشته‌ام. بست شیرازی، بست طبرسی، بست نواب صفوی، ورودی رواق امام خمینی(ره)، صحن پیامبر اعظم(ص) و صحن قدس از بهترین و بارزترین کارهایم به شمار می رود و کتابخانه حرم مطهر و رواق دارالحجه از دیگر کار های من است که با مقرنس زینت داده شده‌اند».
استاد پنجه طلا
استاد شمسی‌نژاد ۱۴ سال مقرنس‌کاری را در آستان قدس رضوی ادامه داد و با تأسیس سه اداره حفاظت از آثار باستانی خراسان در سال۱۳۴۶، بنا به پیشنهاد استاد صادق معمار و استاد جفایی به آن اداره وارد شد. او در سال ۱۳۴۷شمسی به دفتر فنی اداره حفاظت آثار باستانی خراسان انتقال یافت و در آن نهاد کارش را پی گرفت.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی درباره این هنرمند مقرنس‌کار می‌گوید: «استاد شمسی‌نژاد یکی از مهم‌ترین میراث زندگی امروز ما به شمار می‌رود. به جرئت می‌توانم این استاد بزرگ را استاد پنجه طلا نام‌گذاری کنم، چرا که پنجه‌های طلایی او را می‌توان در همه بناها ازجمله بنای تاریخی مصلی، مدرسه غیاثیه خرگرد، شهر اصفهان و... مشاهده کرد».
هنری آسمانی
نخستین کار او ترمیم مقرنس‌های مسجد هفتاد و دو تن بود. او در طول مدت خدمت خود در میراث فرهنگی خراسان در بیشتر کارگاه‌های مرمت بناهای تاریخی حضور داشته و در آن بناها به ترمیم و بازسازی و طراحی گچ‌بری‌ها، مقرنس‌ها، یزدی‌بندی ها و... پرداخته است.
آثار زیبای این هنرمند مقرنس‌کار را می‌توان روی گچ‌بری‌ها و تزئینات مدرسه غیاثیه خرگرد در خواف، مقرنس‌ها و تزئینات عمارت خورشید در کلات نادری، تزئینات مجموعه آرامگاهی شیخ احمد جام در تربت جام، مقرنس و دیگر تزئینات مدارس میرزا جعفر، دودر و بنای خواجه ربیع و مسجد شاه در مشهد مقدس، بنای بابا لقمان و رباط شرف در مسیر جاده سرخس، قدمگاه رضوی در نیشابور، آرامگاه حاج ملاهادی سبزواری، مسجد جامع گناباد، آرامگاه قطب‌الدین حیدر در تربت حیدریه و شهرهای فردوس و طبس مشاهده کرد. بد نیست بدانید از نظر استاد شمسی‌نژاد، تزئینات مسجد جامع اصفهان و مسجد کرمانی تربت‌جام شاهکارهای بی‌رقیب هنر مقرنس هستند.
او درباره هنر مقرنس می‌گوید: «به‌نظر من مقرنس کاری، هنری آسمانی است زیرا بیشتر در اماکن مقدس و مساجد از آن استفاده می شود اما لازمه این هنر و حرفه، حوصله و صبر فراوان است. جوانان به این کار علاقه نشان می دهند اما متأسفانه خیلی حوصله ندارند. اگر علاقه همراه با پشتکار باشد پیشرفت هم وجود دارد. باید این هنر را به نسل های آینده انتقال داد و راهش آموزش به جوانان است که متأسفانه تاکنون برنامه ای برای این کار نبوده است».
روزی ماندگار
اکنون سردر منزل سید جلال شمسی‌نژاد، استاد مقرنس‌کار و هنرهای معماری سنتی ایران مزین به کاشی ماندگار است؛ استادی که نیم قرن از عمر خود را در هنر گذراند و آثار ارزشمندی را در بارگاه منور رضوی از خود برجا گذاشت که نشان از عشق و ارادت او بود. استاد در این زمینه می‌گوید: «من همیشه از خدا می‌خواستم تا لحظه‌ای که عمرم به دنیاست روزی‌ام را از در خانه امام رضا(ع) بگیرم».
بالاخره هم به خواسته قلبی خود رسید؛ تا سن 90سالگی در محضر امام رضا(ع) خدمت کرد و در بارگاه امام هشتم(ع) دعوت حق را لبیک گفت. مراسم تشییع او اسفند سال 1400 در حرم مطهر رضوی برگزار و در رواق حضرت زهرا(س) به خاک سپرده شد.
لیلا لاریچه
نظر شما