خانواده اسلامی خانواده‌ای است که محل امنیت، آرامش و سکون بوده و اضطراب، تشویش و بی‌اعتمادی در آن جایی ندارد. یکی از اهداف اصلی توصیه اسلام به تشکیل خانواده همین است و اسلام می‌خواهد با تشکیل این نهاد، محلی برای سکونت و آرامش زن و مرد و سایر اعضای خانواده تأمین کند.

۴۰ چهارشنبه را میهمان کلمات گهربار و حیات‌بخش حضرت علی بن موسی‌الرضا(ع) هستیم و همراه خوانندگان، شرح یک حدیث رضوی را در گفت‌وگو با اساتید حوزه و دانشگاه بررسی خواهیم کرد.

هفته سلامت و بهداشت روانی بهانه‌ای شد در شرح حدیث این هفته به برخی از راهکارهای رفتاری امام رضا(ع) برای تأمین سلامت روان خانواده بپردازیم. در محضر حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر مصطفی نظری، دکترای قرآن و علوم روانشناختی هستیم تا از جام معرفت کلمات رضوی، جان تشنه خویش را سیراب کنیم.

در کلمات امام رضا(ع) سفارش‌های فراوانی به خوش اخلاقی و حسن خانواده‌داری شده است. از جمله روایتی که نزدیکترین افراد به پیامبر(ص) را در روز قیامت، خوش‌اخلاق‌ترین افراد و نیکوترین آنها با خانواده معرفی می‌کنند. درباره این حدیث توضیح بفرمایید؟

به عنوان مقدمه عرض کنم که در تعالیم اسلام، اخلاق از اهمیت ویژه‌ای برخوردار ‌است؛ به‌طوری‌که طبق روایتی معتبر که در بحارالانوار آمده، پیامبر اسلام(ص) هدف از بعثت خویش را به نهایت‌ رساندن مکارم اخلاقی معرفی می‌کند. از سوی دیگر اسلام طبق آنچه در آیه 21 سوره روم آمده است، خانواده را به عنوان نخستین نهاد و شالودة حیات اجتماعی، محل تأمین نیازهای جسمی، عاطفی، معنوی و موجب آرامش و سکون انسان قرار داده است و در راستای حفظ و حراست از این کانون مهروزی، انسان را متوجه بنیان خانواده می‌نماید.

به‌همین مناسبت در روایات ما توصیه‌های زیادی نسبت به این امر شده است. از جمله حدیث شریفی که در دو کتاب ارزشمند صحیفه‌الرضا(ع) و عیون اخبار الرضا(ع)، از وجود مبارک حضرت(ع) به نقل از پیامبر خدا(ص) آمده است که «أَقْرَبُکمْ مِنِّی مَجْلِساً یوْمَ الْقِیامَةِ أَحْسَنُکمْ خُلُقاً وَخَیرُکمْ لِأَهْلِهِ» یعنی در قیامت نزدیک‌ترین شما به من از نظر مقام و جایگاه، خوشخوترین شما و خوبترین شما کسی است که با خانوادۀ خود به نیکی رفتار نماید.

از سیره امام رضا(ع) درباره خوش‌اخلاقی با خانواده برایمان بگویید.

خانواده کانونی است که هر قدر با صفا و گرم‌تر باشد، زندگی شیرین‌تر و توفیقات انسان بیشتر خواهد بود. از این‌رو امام رضا(ع) در اشاره به اهمیت این کانون، به بیان برخی از عواملی که در صفا و گرمابخشیدن به کانون خانواده مؤثر است، می‌پردازد. آن حضرت در سخنی نورانی از قول رسول خدا(ص) که در عیون اخبارالرضا آمده، هم به حسن رفتار در خانواده توصیه کرده و هم از نوع رفتار ایشان با همسرشان خبر داده و می‌فرماید: قَالَ رَسُولُ اللَّه(ص): أَحْسَنُ النَّاسِ إِیمَاناً أَحْسَنُهُمْ خُلُقاً وَأَلْطَفُهُمْ بِأَهْلِهِ وَأَنَا أَلْطَفُکمْ بِأَهْلِی؛ کسی که ایمانش برتر از دیگران است، اخلاقش نیکوتر و به خانواده‌اش مهربان‌تر است و من نسبت به خانواده خود، مهربان‌ترین شما هستم. بنابراین از اصول اولیه لازم برای هر مسلمانی، خوش خلقی در جامعه و مهربانی و رأفت با خانواده است.

به چند نمونه از خیر بودن و حسن خلق در خانواده اشاره کنید.

برای نمونه عرض کنم که حسن خلق ایجاب می‌کند که افراد به ویژه همسران و اهل خانواده نسبت به یکدیگر ابراز محبت و مهربانی نمایند. طبق آیه 21 سوره روم، اصل محبت و مودت را خداوند در قلب زن و شوهر قرار می‌دهد. زن و شوهر و همچنین اعضای خانواده لازم است در روابط عاطفی با یکدیگر این بیان گُهربار امام رضا(ع) را که در صفحه 14 فقه‌الرضا آمده، در نظر گیرند که می‌فرماید: «اگر مؤمنی خشمگین شود عصبانیت، وی را از طریق حق بیرون نمی‌برد و اگر شادمانی یابد این خرسندی وی را دچار باطل نمی‌سازد و چون به اقتداری می‌رسد بیشتر از آنچه حق دارد، نمی‌گیرد». یکی از دستورات مؤکد اسلام، عطوفت و مهربانی بیشتر نسبت به زن و دختر است چرا که آنان از احساساتی ظریف‌تر و شکننده‌تر برخوردارند. در وسایل الشیعه آمده است که امام رضا(ع) در ضرورت رعایت این اصل، به نقل از رسول خدا(ص) فرمود: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَک وَ تَعَالَی عَلَی الْإِنَاثِ أَرَقُ مِنْهُ عَلَی الذُّکورِ وَ مَا مِنْ رَجُلٍ یدْخِلُ فَرْحَةً عَلَی امْرَأَةٍ بَینَهُ وَ بَینَهَا حُرْمَةٌ إِلَّا فَرَّحَهُ اللهُ یوْمَ الْقِیامَةِ. خداوند بزرگ نسبت به زنان مهربان‌تر از مردان است و مردی نیست که زنی از محارم خویش را شاد کند، مگر آنکه خداوند او را در قیامت شاد خواهد کرد.

بر این اساس می‌توان گفت که رفتار مناسب با اهل خانه، موجب تحکیم بنیان و تأمین امنیت روان خانواده می‌شود؟

بله، یکی از وجوه حسن خلق و خیر بودن برای خانواده، تأمین امنیت روانی و اطمینان قلبی برای آنان است. به‌طور مثال زمانی که مردی به آراستگی و رفتار مناسب روی می‌آورد، علاوه بر ایجاد روابط پسندیده اخلاقی و روانی و ازدیاد عواطف قلبی، موجبات اطمینان زوجین نسبت به هم را پدید می‌آورد. اینجاست که نه زن به مردی غیر از همسر خویش نظر خواهد داشت و نه مردی نسبت به زن دیگری می‌اندیشد و امنیتی که از این رفتار متقابل به دست می‌آید همه ابعاد زندگی زن و مرد را تحت پوشش قرار می‌دهد و هرگونه بدبینی و بی‌اعتمادی را در روابط خانوادگی را محو می‌کند. خداوند در آیه 178 سوره بقره می‌فرماید: «هُنّ لباسٌ لَکُمْ و انتم لباسٌ لَهُنّ». مرحوم کلینی در فروع کافی حدیثی را بدین مضمون از امام رضا(ع) نقل می‌کند: مَا أَفَادَ عَبْدٌ فَائِدَةً خَیراً مِنْ زَوْجَةٍ صَالِحَةٍ إِذَا رَآهَا سَرَّتْهُ وَإِذَا غَابَ عَنْهَا حَفِظَتْهُ فِی نَفْسِهَا وَ مَالِه. به این معنا که هیچ فایده‌ای به کسی نمی‌رسد بهتر از اینکه برایش بانویی باشد که نگاه‌کردن به او و مصاحبت با او موجب شادمانی همسر باشد و در غیاب شوهر امانت‌دار و حافظ حریم خویش و خانواده و اموال شوهر است.

آیا تلاش برای رفاه و آسایش خانواده هم جزو موارد حسن خلق محسوب می شود؟

خُلق حسن در تأمین معاش حلال و فراهم‌کردن امکانات زندگی برای اهل خانه به منظور ایجاد آرامش و افزایش صمیمیت نقش بسزایی دارد. مرحوم شیخ صدوق در کتاب من لایحضره الفقیه آورده است که امام رضا(ع) در این خصوص می‌فرماید: مَنْ أَصْبَحَ مُعَافًی فِی بَدَنِهِ مُخَلًّی فِی سَرْبِهِ عِنْدَهُ قُوتُ یوْمِهِ فَکأَنَّمَا حِیزَتْ لَهُ الدُّنْیا؛ هر که صبح کند در حالی که تنش سالم و خاطرش آسوده و معاشش تأمین باشد از مواهب یک زندگی مطلوب و آرام برخوردار است. همچنین در روایتی دیگر از پیروان خود می‌خواهد برای ایجاد گشایش در زندگی و رفاه اهل خانه بکوشند: «صاحبُ النّعمةِ یَجِبُ انْ یُوَسّع علی عیالهِ؛ افرادی که از نعمتی برخوردارند باید بر زن و فرزند خود گشایش دهند.» حکمت این تأکید آن است که اهتمام و تکاپو در این خصوص اثری مهم در پیوند عاطفی اعضای خانواده دارد و روابط محبت‌آمیز افراد خانه را تحکیم و قوت می‌بخشد.

از نشانه‌های سعادت انسان در فرهنگ اهل بیت(ع) این است که بتواند به وضع خانواده خود رسیدگی کند و خیریت و منفعتی برای خانواده خویش داشته باشد. در کتاب من لایحضره الفقیه نیز آمده است که ثامن الحجج(ع) می‌فرماید: ینْبَغِی لِلرَّجُلِ أَنْ یوَسِّعَ عَلَی عِیالِهِ لِئَلَّا یتَمَنَّوْا مَوْتَه؛ شایسته است مرد بر اهل خانه از نظر مخارج زندگی گشاده‌دستی کند تا آنان مرگ او را از خداوند درخواست نکنند. هر چند گشاده دستی نباید موجب خروج از اعتدال، قناعت و کسب رزق حلال شود. در بحارالانوار و در روایتی حضرت(ع) در این‌باره تأکید کرده‌اند: مَنْ رَضِی مِنَ اللهِ عَزَّوَجَلَّ بِالْقَلِیلِ مِنَ الرِّزْقِ رَضِی اللهُ مِنْهُ بِالْقَلِیلِ مِنَ الْعَمَلِ؛ هر که در مقابل روزی اندک از خداوند راضی باشد، خداوند نیز در مقابل عمل اندک او از وی راضی خواهد شد.

 به عنوان سخن پایانی اگر توضیحی دارید بفرمایید؟

با این سخنان معلوم می‌شود که حضرات معصومین(ع) به ویژه امام رئوف حضرت علی بن موسی الرضا(ع) اهتمام ویژه‌ای به حسن خلق، مدارا و خیررسانی به اهل و عیال دارند و شاید یکی از وجوه ملقب ‌شدن ایشان به رئوف، همین اهتمام ویژه ایشان به رعایت حسن خلق به افراد و خانواده باشد. باید همه مؤمنان و پیروان و شیفتگان، آن حضرت را اسوه و الگو در حسن خلق و رفتار با خانواده قرار دهند.