پیامبر گرامی اسلام(ص) نمونه و مظهر انسان کامل و آراسته به عالی‌ترین فضائل و ویژگی‌های اخلاقی است که پیروی از آن‌ها انسان را به رشد و کمال می‌رساند. کتاب آسمانی قرآن، بهترین معرف برای ترسیم ابعاد والای شخصیتی رسول خدا(ص) است و در آیات متعدد به بیان فضائل و جلوه‌های وجودی آن حضرت پرداخته است. به مناسبت سالروز رحلت پیامبر(ص) در این زمینه با حجت‌الاسلام والمسلمین محمدمهدی ماندگاری به گفت‌وگو نشسته‌ایم.
خداوند در سوره انبیا، پیامبر(ص) را «رحمةللعالمین» نامیده است. رحمت به چه معناست و چطور در رفتار آن حضرت جلوه‌گر می‌شود؟
خداوند متعال، ارحم‌الراحمین است و پیامبران خود را نیز برای رحمت و مهربانی کردن به خلق انتخاب کرده است. شاید بتوان گفت مهم‌ترین آموزه ادیان الهی، رحمت و مهربانی به خلق خداوند است. رحمت یعنی وجود انسان برای دیگران مفید و پرسود باشد و خیر ما به خلق‌الله برسد. خدا در آیه۱۰۷ سوره انبیا می‌فرماید: «و ما ارسلناک الا رحمة للعالمین» ما تو را نفرستادیم مگر اینکه رحمت برای جهانیان باشی. در آیه۱۵۹ سوره آل‌عمران نیز می‌فرماید: «فبما رحمة من الله لنت لهم و لو کنت فظا غلیظ القلب لانفضوا من حولک فاعف عنهم و استغفر لهم و شاورهم فی الامر» ای پیغمبر(ص) اگر رحمت در وجودت نباشد و با مردم نرم نباشی و عصبانی، خشن و بدخلق باشی همه از دور و برت دور می‌شوند، پس با آن رحمتی که خدا به تو داده با مردم نرم و مهربان باش و آن‌ها را ببخش و برای آن‌ها طلب آمرزش و در کارها با آن‌ها مشورت کن. در این آیه، خداوند پیامبر(ص) را به عفو و گذشت از خطاهای مردم دعوت می‌کند. پیامبر(ص) حتی کسانی را که شکمبه گوسفند و خاکستر بر سرش می‌ریختند، عفو می‌کند و حتی به عیادتشان می‌رود. یعنی هیچ کدورت و رنجشی به دلش نمی‌نشیند و کدورت را تبدیل به محبت می‌کند. اگر انسان با خدا معامله کند، گذشت از دیگران آسان برایش آسان می‌شود.
پیامبر(ص) با خانواده، ضعفا، یتیمان و همه مردم مهربان بود و در حدیثی فرمود: بهترین شما خوش‌اخلاق‌ترین و مهربان‌ترین شما با همسر و فرزندانش است و من بهترین شما هستم چون خوش‌اخلاق‌ترینم. اسلام دین مهربانی و عطوفت است و اصلی‌ترین ویژگی اخلاقی که برای یک مسلمان عنوان می‌کند، مهربانی است. البته اسلام ظلم را نمی‌پذیرد و می‌گوید باید با مردم رحم و مهربانی داشت ولی زیر بار ظلم هم نرفت. چنان‌که خدا در آیه ۲۹ سوره فتح می‌فرماید: «محمد رسول الله والذین معه اشداء علی الکفار رحماء بینهم» محمد(ص) فرستاده خداست و کسانی که با او هستند بر کفار سختگیر و در میان خودشان دلسوز و مهربان‌اند. پیامبر(ص) منبع رحمت و مهربانی برای مؤمنان و صلابت و قاطعیت در برابر دشمنان دین خدا و بدکاران بود. اصلاً اینکه آدم خطاکار مجازات شود لازمه رحمت است. اگر پلنگی می‌خواهد گوسفندان را پاره کند، مهربانی این نیست که به پلنگ نگاه کنیم بلکه باید جلویش بایستیم، ظالمان و ستمکاران غده سرطانی و استخوان سیاه جامعه هستند و باید آن‌ها را از ریشه درآورد.
قرآن کریم در آیاتی دیگر، پیامبر(ص) را اسوه حسنه و دارای خلق عظیم می‌داند. چه اوصافی، اخلاق آن حضرت را تا این حد برجسته کرده است؟
خداوند در آیه ۲۱ سوره احزاب می‌فرماید: «لقد کان لکم فی رسول الله اسوة حسنة» زندگی رسول‌الله(ص) برای شما الگویی نیکو است. پیامبر(ص) برای ما اسوه است و ما می‌توانیم مثل ایشان باشیم و خودمان را مانند ایشان به اخلاق عالی و خدایی آراسته کنیم. خداوند در آیه۴ سوره قلم می‌فرماید: «و انک لعلی خلق عظیم» تو دارای اخلاقی عظیم هستی. اخلاق مقصد دین اسلام است؛ پیامبر(ص) در حدیثی هدف از بعثت خود را کامل کردن اخلاق عنوان می‌کند: «انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق». هر کس در زندگی فردی و اجتماعی خود به اخلاق اسلامی برسد، معلوم می‌شود مسیر را درست آمده و مرکب راه خود را درست انتخاب کرده است.
یکی از صفات اخلاقی مهم پیامبر(ص) انصاف و مروت با مردم است. در حدیثی از معصومین(ع) آمده: «لا دین لمن لا مروت له». اما آیا رحم و مروت به عنوان شاخصه اخلاق اسلامی در خانواده و جامعه، در ادارات و بیمارستان‌ها و بازار ما وجود دارد؟ خیلی از مشکلاتی که در جامعه گریبانگیر ما شده به دلیل این است که اخلاق اسلامی کمرنگ شده و به ما نسبت به هم رحم و مروت نداریم. ویژگی اخلاقی دیگر آن حضرت صداقت است. در روایات آمده: «لا دین لمن لا صداقت له». رسول خدا(ص) در حدیثی راه نجات و رستگاری را راست‌گویی و صداقت می‌داند: «النجاة فی الصدق». ولی متأسفانه چیزی که امروز در جامعه ما خریدار ندارد، راست‌گویی است. یکی دیگر از ویژگی‌های اخلاقی پیامبر(ص) مدارا با مردم است. چیزی که امروز خیلی کمیاب است و مردم اهل مدارا نیستند.
دیگر صفت مهم اخلاقی پیامبر(ص) حیا و پاکدامنی است. در روایتی از پیامبر(ص) آمده: «الحیاء هو الدین کله» حیا کل دین است. همچنین امام صادق(ع) می‌فرماید: «لا ایمان لمن لا حیاء له» کسی که حیا ندارد ایمان ندارد. امروز حیا در جامعه کمرنگ شده، برخی از مردم در ظاهر از بی‌حیایی ناراحت‌اند ولی در عمل مشتری بی‌حیایی هستند. حدیث داریم که اگر می‌خواهید چشم بقیه به دنبال ناموستان نباشد به ناموس بقیه نگاه نگنید. این‌ها شاخصه‌های اخلاق رسول‌الله(ص) است. چشم باحیا به نامحرم نگاه ناپاک ندارد. گوش با حیا، حرف‌های لهو و لعب را نمی‌شنود. زبان باحیا، سخنان زشت و رکیک نمی‌گوید. شکم باحیا لقمه شبهه‌ناک نمی‌خورد. شهوت باحیا جز به ازدواج و تأمین حلال فکر نمی‌کند. این‌ها درس‌هایی است که باید از سیره پیامبر(ص) آموخت.
قرآن در آیه ۴۵ سوره احزاب می‌فرماید: «یا ایها النبی انا ارسلناک شاهداً و مبشراً و نذیرا»؛ این القاب به کدام ویژگی‌های اخلاقی رسول خدا(ص) اشاره دارد؟
«شاهد» یعنی پیامبر(ص) شاهد اعمال امت خود است. در روایت آمده هفته‌ای دو بار نامه اعمال ما به دست آن حضرت می‌رسد؛ مانند یک پدر و مربی دلسوز که می‌خواهد ببیند فرزندانش به مسیر درست رفته‌اند یا نه. پس باید درست رفتار کنیم تا مایه خوشحالی ایشان شویم. پیامبر(ص) معلمی نیست که از حال مردم غافل باشد بلکه شاهد و حاضر است. چنان‌که در اذن دخول حرم رسول خدا(ص) می‌خوانیم: «اللهم انی اعتقد حرمة صاحب هذا المشهد الشریف فی غیبته کما اعتقدها فی غیبته و اعلم ان رسولک و خلفائک احیاء عندک یرزقون یرون مقامی و یسمعون کلامی و یردون سلامی» یعنی ما اعتقاد داریم پیامبر(ص) زنده است و ما را می‌بیند، سخن ما را می‌شنود و به سلام ما پاسخ می‌دهد. خدا پیامبر(ص) را از اول تا آخر خلقت شاهد قرار داده است.
واژه «مبشر» در این آیه یعنی یک بشارت‌دهنده و مژده‌دهنده. پیغمبر(ص) بشارت می‌دهد: از این کویر دنیا که عبور کردید با تمام سختی طاعت بندگی، بهشتی زیبا و سود بسیاری در انتظار شماست. برخی خبر یا باور ندارند نتیجه اعمالی که ظاهری دشوار و سخت دارد، آسانی و بهشت است، ولی پیامبر(ص) به معراج رفته و از نزدیک بهشت و جهنم را دیده و برای ما بشارت آورده است.
«نذیر» هم یعنی هشداردهنده. پیامبر(ص) به ما هشدار می‌دهد اگر مراقب نباشیم و تقوا را رعایت نکنیم، آخر دنیایی که ظاهرش خوش آب و رنگ است و خیلی از بازی‌هایش مثل بازی شهوت، قدرت و ریاست شیرین است، سقوط و هلاکت است. در آیه بعدی یعنی آیه ۴۶ سوره احزاب هم خدا پیامبر(ص) را داعی الی الله یعنی دعوت‌کننده به سوی خدا و سراجا منیرا یعنی چراغی پرنور می‌داند. همه این اوصاف و القاب نشان می‌دهد مسیر و جاده، سخت و پرخطر است و پیامبر(ص) با دعوت به سوی خدا و بشارت به بهشت و هشدار درباره جهنم همچون چراغی ما را از تاریکی نجات می‌دهد؛ پس باید به دامان ایشان بیاویزیم و آن حضرت را الگو و اسوه خود قرار دهیم.
خبرنگار: زهرا دلپذیر
نظر شما