این روزها و همزمان با برگزاری آخرین مناسک حج، برخی سایت‌ها تصاویر مربوط به «العربیه» که وضعیت ۷۰سال پیش مکه را به صورت رنگی نشان می‌دهد، منتشر کردند. ما هم به همین بهانه در ادامه، تاریخچه‌ای درباره تهیه عکس و تصویر از کعبه را می‌آوریم.

۳۰۰ سال پیش
 تصویرسازی از قبله مسلمانان تا پیش از قرن پانزدهم میلادی چندان معمول و مرسوم نبود. علاوه بر این، اگر نقاش یا جهانگردی هم به سرش می‌زد از کعبه تصویری تهیه کند چون از ورود غیرمسلمانان به مکه جلوگیری می‌شد باید فقط به شنیده‌های دیگران اکتفا می‌کرد و از قوه تخیلش کمک می‌گرفت. از حدود قرن پانزدهم به بعد، با آغاز عصر اکتشاف در اروپا، مسافرانی از این قاره برای تجارت، خودشان را به شبه‌جزیره عربستان رساندند. برخی از آن‌ها چون می‌دانستند اجازه ورود به مکه را ندارند یا خود را مسلمان جا زده و یا به عنوان همراهان کارفرمایان مسلمان هر طور بود وارد مکه شدند. نخستین تصاویر باید توسط برخی از همین اروپاییان ترسیم و به اروپا برده شده باشد. با وجود این، نخستین تصاویر تأیید شده و رسمی را می‌شود در نسخه مصور کتاب 
De Religione Mohammedica (دین محمدی) که توسط محقق هلندی «آدریان رلند» در سال ۱۷۰۵ ثبت شده، دید. البته در آن زمان و در اروپا بیشتر مطالعات درباره اسلام، بحث‌برانگیز بود و اغلب هم با هدف توهین به آموزه‌های آن انجام می‌شد. بنابراین کار «رلند» از این نظر قابل توجه بود که تلاش کرده بود تصویری عینی و واقعی از باورهای اسلامی ارائه دهد. این صحنه بعداً کپی و در سایر نشریات اروپایی درباره اسلام استفاده شد. این کتاب مصور امروزه در کتابخانه کاخ صلح هلند نگهداری می‌شود.

صادق بیگ
کمی پس از اینکه فن و هنر عکاسی در قرن نوزدهم پدیدار شد و رونق یافت، عکس‌برداری از کعبه هم مورد توجه قرار گرفت. نخستین عکاسی که توانست از مکه و کعبه عکاسی کند یک مهندس ارتش مصر به نام محمدصادق بیگ بود. او در سال۱۸۶۱ به عنوان خزانه‌دار کاروانی از حجاج به شهر مقدس مکه سفر کرد. او با دوربین و روش عکاسی کلودیون یا نگاتیو شیشه‌ای کار می‌کرد. یعنی هنوز از فیلم‌های عکاسی خبری نبود. در این روش، شیشه مخصوص عکاسی با محلول کلودیون پوشانده می‌شد و در حالی که هنوز خیس بود، در دوربین گذاشته و عکاسی می‌شد. تصویر منفی آنچه جلو دوربین قرار داشت یا همان نگاتیو، روی این شیشه شفاف تشکیل می‌شد. ۲۰سال بعد، برخی از عکس‌های محمد صادق بیگ در جشنواره عکاسی ونیز مدال طلا را به خود اختصاص داد. البته در منابع مختلف گفته نشده همان تصاویر تهیه شده ۲۰ سال پیش بوده‌اند که جایزه گرفته‌اند یا اینکه صادق بیگ دوباره به مکه سفر و عکاسی کرده است.
نخستین عکاس بومی و اهل شبه‌جزیره عربستان که موفق به عکاسی کامل از کعبه و مراسم حج شد «سعید عبدالغفار» است. او بین سال‌های ۱۸۸۶ تا ۱۸۸۹ بیش از ۲۵۰عکس از شهر گرفت. عبدالغفار البته در کنار عکاس هلندی، کریستیان اسنوک کار می‌کرد که خودش را به عنوان مسلمان معرفی کرده و مجوز عکاسی گرفته بود. عبدالغفار با مشارکت این هلندی، عکس‌هایی را از هزاران زائر در تپه‌ها و دره‌های مکه در مناسک حج گرفت.
هشت سال پیش برخی از عکاسان سرشناس در مراسم حج و دقیقاً از زوایایی که عبدالغفار از کعبه و... عکاسی کرده بود، عکاسی کردند تا با مقایسه این تصاویر، میزان تغییرات مسجدالحرام و اطراف آن و همچنین شهر مکه مشخص شود.
تصاویر رنگی که این روزها به عنوان نخستین عکس‌های رنگی از خانه خدا منتشر شده از جمله آثار «صفوح النعمانی» عکاس با تجربه لبنانی است. او در دهه۵۰ به عنوان عکاس به عربستان آمد، ساکن شهر جده شد و تصاویر تاریخی ارزشمندی از مکه و مدینه ثبت کرد. برحسب اتفاق، در دوره فعالیت صفوح النعمانی رویدادهای تاریخی مهمی در سعودی اتفاق افتاد که بخشی از آن‌ها را این عکاس لبنانی ثبت و ضبط کرد. النعمانی سال۲۰۱۷ درگذشت و گنجینه ارزشمندی از تصاویر مکه و مدینه از او باقی ماند. تصویر این مطلب از جمله عکس‌های معروف او در دهه ۵۰ میلادی است.

خبرنگار: مجید تربت‌زاده