زائر یا مجاور فرقی نمی‌کند؛ همه آن‌ها که دل در گرو محبت علی‌بن‌موسی‌الرضا(ع) دارند، می‌خواهند عکسی از بارگاه منور امام مهربانی‌ها داشته ‌باشند؛ تصویری که برای همه یادآور مبارکی و رحمت است. اما تا همین یکی دو قرن پیش کسی که در مشهد حضور نداشت، فقط می‌توانست تصویر گنبد طلا و ضریح مطهر را در ذهن خودش تجسم کند؛ در آن دوران فقط نقاشی‌هایی از حرم مطهر وجود داشت که آن هم در اختیار همگان نبود. داستان عکس‌برداری از حرم رضوی و رونق این هنر در آستان‌قدس، روایتی شنیدنی و جذاب دارد که امروز قصد داریم آن را با هم مرور کنیم.

نخستین عکس‌های گرفته شده

هنر عکاسی در دوره محمدشاه قاجار، دهه ۱۲۱۰ خورشیدی وارد ایران شد و البته از همان زمان، حرم رضوی یکی از مکان‌هایی بود که برای عکس‌برداری مورد توجه قرار گرفت و خوشبختانه گنجینه‌ای ارزشمند از تصاویر آن، امروزه در اختیار ماست. تا جایی که اطلاع داریم نخستین تصاویر ثبت شده از حرم رضوی که در دسترس است، توسط یک افسر ایتالیایی به نام آنتونیو جیانوزی در سال ۱۲۳۷ گرفته شد؛ پس از او هم یک ایتالیایی دیگر به نام لوئیجی پِشِه که در ارتش ایران به عنوان مستشار خدمت می‌کرد، چند عکس از حرم مطهر گرفت. اما در میان ایرانیان، نخستین شخصی که از حرم رضوی عکس تهیه کرد، آقارضاخان عکاسباشی بود؛ تحصیلکرده رشته عکاسی در فرنگ و همسفر ناصرالدین‌شاه در نخستین مسافرت زیارتی او به مشهد در سال ۱۲۴۶. عکس‌هایی که آقارضاخان از اماکن متبرکه گرفت، هنوز هم در مجموعه عکس کاخ گلستان موجود است. پس از او، عبدالله میرزای قاجار، یکی از مشاهیر هنر عکاسی ایران مأموریت یافت تا از حرم رضوی تصاویری تهیه کند؛ این عکس‌ها در زمره بهترین عکس‌های قدیمی از حرم رضوی هستند. با این حال، تا سال ۱۲۸۰، مصادف با دوره مظفرالدین‌شاه قاجار، هنوز در شهر مشهد عکاسی ایجاد نشده بود به همین دلیل عکاسانی که از حرم مطهر عکس می‌گرفتند، افرادی بودند که به صورت مسافر یا زائر وارد شهر می‌شدند. در این سال میرزا عبدالجباراُف که به‌تازگی از قفقاز به مشهد مهاجرت کرده ‌بود، نخستین عکاسی را در این شهر تأسیس کرد. البته در کتاب‌های تاریخ از اسامی دیگر مانند میرزا فرج‌الله عباداُف و میرزاعلی‌اصغر هم به عنوان نخستین عکاسان شهر مشهد نام برده شده ‌است. درست از همین زمان بود که هنر عکاسی به صورت ویژه و مداوم به حرم مطهر راه یافت و از آن برای ثبت وقایع رسمی مذهبی در آستان قدس رضوی استفاده کردند. براساس اسناد موجود، شخصی به نام میرزا رضا در سال ۱۲۸۲، در سمت عکاسباشی آستان خدمت می‌کرد و اگر او را نخستین عکاس رسمی آستان‌قدس بدانیم، از ورود این هنر به حرم رضوی چیزی حدود ۱۱۷ سال می‌گذرد. 

رونق عکاسی و جلوه عکس بارگاهی

از سال ۱۳۰۰ به بعد، هنر عکاسی در شهر مشهد رونق بسیار گرفت و مردم هم به گرفتن عکس در کنار تصویر بارگاه منور رضوی علاقه‌مند شدند. به این ترتیب، عکس‌هایی به وجود آمد که تا همین چند دهه اخیر و پیش از رونق کار با فتوشاپ، هنوز هم علاقه‌مندان خاص خودش را داشت و اطراف حرم رضوی عکاسی‌هایی به صورت حرفه‌ای آن را تهیه می‌کردند؛ عکس‌هایی که به «عکس زیارتی» یا «عکس بارگاهی» معروف شد در خانه‌های ما، دست‌کم یکی دو تا از آن‌ها را می‌توان یافت؛ عکسی با پس‌زمینه نقاشی حرم مطهر که معمولاً افراد در آن ژست‌های خاصی را مانند حالت دعا یا عرض ارادت به امام رضا(ع) به خود می‌گیرند. از حدود سال ۱۳۰۶ میرزا محمدعلی‌خان مصوّر تبریزی در قراردادی با آستان‌قدس این فرصت را یافت که از حرم رضوی تصاویری تهیه کند تا آن‌ها را در قالب قاب عکس‌های حضرتی به زائران و مجاوران علاقه‌مند عرضه کند. این اقدام با استقبال گسترده مردم مواجه و سبب شد عکاسان دیگر هم برای عکس‌برداری در حرم مطهر علاقه نشان دهند و درخواست مجوز کنند. با راه افتادن موزه آستان‌قدس نیز تعدادی از عکاسان مأمور تهیه عکس از آثار نفیس موزه شدند. در سال ۱۳۲۹ علی آیریا از عکاسان قدیمی و مطبوعاتی شهر مشهد در قراردادی با آستان‌قدس رضوی به عنوان عکاس رسمی آستان استخدام شد؛ از آنجا که آیریا کارمند آستان‌قدس شد، برخی او را نخستین عکاس رسمی در این مجموعه می‌دانند. آیریا تا چند سال پس از انقلاب هم در آستان‌قدس عکاسی کرد. او در سال ۱۳۷۴ درگذشت و طبق وصیتش حدود ۱۰۰ هزار نگاتیوی که از اماکن متبرکه تهیه کرده ‌بود به آستان‌قدس رضوی اهدا شد. در اینجا بد نیست از یکی از پیشکسوتان هنر عکاسی بارگاهی هم یادی کنیم؛ زنده‌یاد ابراهیم ذهبی مشهدی متولد ۱۳۰۱ در بخارا. او هم یکی از عکاسان بارگاهی است که توانست تصاویر حرم مطهر را در تعداد زیاد چاپ کند و در اختیار مردم قرار دهد.