شاه قاجار عکاسی را به مشهد آورد

عکس و عکاسی در نیمه دوم قرن سیزدهم هجری یعنی دوره محمد شاه قاجار وارد ایران شد، اما ناصرالدین شاه پس از یکی از شازده‌های قاجاری دومین کسی بود که عکاسی را یاد گرفت و آن‌طور که تاریخ‌نویسان می‌گویند، بابت آموختن این هنر و صنعت خیلی هم ذوق داشت و به همین خاطر اولین شاهی بود که عکاس فرنگی استخدام کرد و بین کارمندان و خدمه دربار عکاس‌باشی هم داشت. با وجود این مسند، این هنر مختص شاه و درباریان باقی ماند و معلوم است مردم عادی خبری از این هنر نداشتند. منتها از آنجایی که اقبال مردم مشهد به خاطر علی بن موسی‌الرضا(ع) بلند بود، شاه قاجار در نخستین سفر خود به مشهد در سال 1248قمری آقا رضا عکاس‌باشی را با خود آورد و این‌گونه پای عکس و عکاسی به شهر مشهد باز شد. با این تفاسیر عجیب نیست نخستین عکس‌ها را خارجی‌ها از حرم مطهر و شهر مشهد گرفته باشند؛ هر چند با وجود ممنوعیت ورود خارجی‌ها به حرم مطهر تعداد این عکس‌ها زیاد نیست. به‌طور مثال یکی از مجموعه عکس‌های متعلق به خراسان مربوط به افسری روس به نام سیمونوف است که دارای 40قطعه عکس است. از این 40قطعه عکس 20عکس به مشهد و اطرافش اختصاص دارد و افسر روس توانسته از حرم یک عکس آن هم از فاصله دور بگیرد.

نخستین عکس‌ها را خارجی‌ها گرفتند

سیاحان و سفرنامه‌نویسان نخستین گروه‌هایی بودند که لابد به ترفندی موفق شده و توانسته‌ بودند از بارگاه امام هشتم(ع) عکاسی کنند. مثلاً در نسخه اصلی سفرنامه خانیکوف، جغرافیدان و دانشمند روس، نقاشی‌هایی از مشهد و حرم مطهر موجود است. این نقاشی‌ها را یک نقاش فرانسوی از روی آلبوم خانیکوف کشیده است. عکاس بعدی حرم مطهر یک افسر ایتالیایی به نام آنتونیو جیانوزی  است که سال 1276 قمری از حرم مطهر و اماکن آن عکاسی کرده است. عکس‌های او از صحن کهنه، بقعه مطهر، مسجد شاه و مقبره‌های قدیمی مشهد در موزه کاخ گلستان نگهداری می‌شود. عکس‌های جیانوزی از حرم مطهر امام رضا(ع)، مسجد گوهرشاد، مقبره‌ پیرپالان‌دوز، مسجد مصلی و... جزو نخستین عکس‌های تاریخی این اماکن مذهبی شناخته می‌شوند. ‌نکته‌ قابل توجه در عکس‌های جیانوزی، نگاه هنری او از زاویه‌ دوربین است و توجه به نکاتی چون مستندسازی تصویری شهرها و بناها و استفاده از انسان در بیشتر کارهایش به منظور نشان دادن مقیاس بنا برای بیننده‌ عکس است. جیانوزی آلبوم کاملی از این عکس‌ها را که هر یک با ابتکاری زیبا و جذاب، با مقواهای رنگی قاب شده به شاه که از قضا علاقه و میل عجیبی به عکس و عکاسی داشته تقدیم می‌کند. پس از آن، ایتالیایی دیگری که افسر مدرسه‌ دارالفنون بود به نام لوییچی پِشه، عکس‌های دیگری از حرم مطهر گرفته است. «لوییجی پشه» همچنین مجموعه‌ کاملی از عکس‌های تخت جمشید را به دربار پیشکش کرده بود.

مهاجران، عکاس‌باشی مشهدی‌ها شدند

همان‌طور که در شرح سفر ناصرالدین شاه به مشهد گفته شد، آقا رضاخان اقبال‌السلطنه یا آقا رضا عکاس‌باشی نخستین عکاس ایرانی بود که افتخار عکاسی از بارگاه رضوی را پیدا کرد. او در این سفر از مناظر، ابنیه و بقاع متبرکه حرم مطهر و همین‌طور رجال و افراد مشهور مشهد عکاسی کرد. به‌طور مثال شرح عکاسی آقا رضا عکاس‌باشی از ملاهادی سبزواری در این سفر آمده است. پس از او عبدالله میرزای قاجار دومین عکاس مشهور ایرانی است که پس از آقا رضا، به سمت عکاس‌باشی شاه منصوب شده بود. او اقبال این را داشت که توسط شاه مأموریت بگیرد به بیشتر شهرهای ایران مانند مشهد، قم، شهرری، تبریز، کرمانشاه و... سفر و از مناظر و اماکن این شهرها عکاسی کند. باعث و بانی رواج برخی از پیشه‌های هنری در میان مردم مشهد، مهاجرانی بودند که از شهرهای مرزی در شمال ایران به مشهد می‌آمدند. به عنوان نمونه، چند عکاس مهاجر ایرانی از باکو، عشق‌آباد و بخارا نخستین افرادی بودند که در مشهد و اطراف حرم مطهر به حرفه عکاسی مشغول شدند. میرزا عبدالجباراف، میرزا فرج‌الله اف و میرزا علی اصغر ازجمله عکاسان قدیمی بودند که در دهه 30 در مشهد عکاسخانه تأسیس کرده بودند. ایرج افشار در کتاب گنجینه عکس‌های ایران از دو عکاس به نام‌های میرزا فرج‌الله عباداف (1319ق) و میرزا عکاس‌باشی آستان قدس (1320ق) به‌عنوان نخستین عکاسان مشهدی نام برده است. بنابراین از میرزا فرج‌الله می‌توان به‌عنوان نخستین عکاس بومی ساکن مشهد نام برد. وی در کوچه سراب عکاسخانه داشت.

خاطراتی که در موزه‌ها ماندگار شده‌اند

پس از رواج این هنر در میان مردم، آستان قدس نیز با رعایت ملاحظاتی برای ثبت برخی مراسم و وقایع و برنامه‌ها در حرم مطهر، عکاسانی را در تشکیلات آستان به کار گرفت و در اسناد به نام برخی از افراد به عنوان عکاس‌باشی اشاره شده است. نخستین فردی که از وی در اسناد آستان قدس رضوی به‌عنوان عکاس نام برده شده و مواجب می‌گرفته، «میر آقا عکاس‌باشی» مربوط به سال 1320ق است. در دوره پهلوی اول علاوه بر اماکن حرم مطهر، عکس‌برداری از اشیا و نفایس موزه نیز مورد توجه قرار گفت. در دوره پهلوی دوم عکاس‌باشی رسمی آستان از آثار نفیس، اشیای موجود در خزانه و موزه، وقف‌نامه‌ها، کتب خطی و قرآن‌ها عکس و میکروفیلم تهیه کرد. حاصل تلاش عکاسان در این دوره برای ثبت روند توسعه حرم مطهر امام رضا(ع) نیز حدود ۲هزار قطعه عکس‌های نفیس است که در مخزن اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می‌شوند. برخی از عکس‌هایی که شرح آن رفت در حال حاضر در گنجینه تاریخ حرم مطهر در سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می‌شوند و برخی در موزه کاخ گلستان محفوظ هستند.

*برخی از اطلاعات این گزارش از مقاله «عکاسی در آستان قدس رضوی» به قلم اصفر ارشاد سرابی گرفته شده است.

فاحا آفاق