قرآن بایسنقری خودش به تنهایی فصلی از تاریخ کتابت مصحف شریف است و نیز فصلی در تاریخ بلند هنر و فرهنگ خراسان‌ زمین؛ پیکری پاره پاره که دوباره جان گرفت و به زندگی برگشت.

بایسنقر؛ شاهزاده خوشنویس

بایسنقر میرزا فرزند شاهرخ شاه (و گوهرشاد آغا) و نوه تیمور گورکانی، از استادان برجسته و تراز اول خوشنویسی به‌ شمار می‌رود. او که در نگارش خطوط شش‌گانه متبحر بوده سال‌ها شاگرد «شمس‌الدین محمد بن حسام هروی» معروف به «شمس بایسنقری» بوده است. خواندمیر، تاریخ‌نویس برجسته قرن دهم درباره او می‌نویسد: «با وجود وفور جاه و جلال و کثرت حشمت، بمجالست ارباب علم و کمال بغایت راغب و مایل می‌بود و در تعظیم و تبجیل اصحاب فضل و هنر، در هیچ وقتی از اوقات، اهمال و اغفال نمی‌نمود و خردمندان کامل از اطراف و اکناف ایران و توران به هرات آمده و در آستان مکرمت آشیانش مجتمع می‌بودند...».

این شاهزاده هنردوست در هرات که پایتخت حکومت تیموری بود کتابخانه‌ای ایجاد کرد که در آن 40تن از بهترین استادان خوشنویس، تذهیب‌کار، صورتگر، صحاف و نقاش به کار کتاب‌سازی و هنرهای وابسته به آن مشغول بودند و سرپرستی کتابخانه نیز به عهده استاد فریدالدین جعفر تبریزی (جعفر بایسنقری) بوده است. روح‌الله میرک معروف به میرک نقاش، کمال‌الدین بهزاد؛ صورتگر نامدار و سلطانعلی مشهدی؛ خوشنویس نام‌آور تنها بخشی از پرورش‌یافتگان در این مکتب هنر هستند. آثار هنری پدید آمده در این کتابخانه اکنون زینت‌بخش موزه‌ها و کتابخانه‌های بزرگ جهان است.

قرآنی برای قبر تیمور

یکی از شاهکارهای هنری تولید شده در همین مجموعه، قرآن بزرگ بایسنقری است. این قرآن که توسط بایسنقر میرزا کتابت شده سال‌ها روی قبر پدربزرگش تیمور، در شهر سمرقند قرار داشت. با فتح سمرقند به دست نادرشاه افشار، مقبره تیمور ویران شد. نادر این مصحف شریف را به عنوان غنیمتی مهم، با خود به این سوی خراسان آورد. در لشکرکشی‌های بعدی نادرشاه، این قرآن پیشاپیش لشکر حرکت داده می‌شد. با مرگ شاه افشار به دست چند تن از سران لشکرش، قرآن بایسنقری توسط همان‌ها ورق ورق شد و هر کدام از آن‌ها، اوراقی از این قرآن نفیس را با خود به غارت بردند؛ اگرچه این هم گفته می‌شود که ورق ورق شدن قرآن بایسنقری در زمان غارت سمرقند و برای حمل راحت‌تر آن، اتفاق افتاده است. قرآن بایسقری مثل بسیاری از مواریث این خاک تاریخی به یغما رفت و به دست فراموشی سپرده شد.

سال‌ها بعد صفحات اندکی از این قرآن پیدا و به آستان مقدس حضرت رضا(ع) اهدا شد. ناصرالدین شاه هم در سفرش به خراسان دستور داد دو برگ از آن را به تهران به کاخ سلطنتی گلستان ببرند. بعدها در سال 1302 شمسی یکی از رجال قاجاری در امامزاده ابراهیم شهر قوچان (شهر کهنه) شماری از برگ‌های این مصحف شریف را یافت و به آستان قدس حضرت رضا(ع) رساند تا شمار بیشتری از اوراق این مصحف شریف در این حرم قدسی باشد. بقیه صفحات قرآن بایسنقری همچنان در موزه‌ها و گنجینه‌های نفایس در سراسر جهان پراکنده است.

شاهکار دوباره جان می‌گیرد

آستان قدس رضوی حالا چند سالی است که در راستای معرفی هنرهای اسلامی، اقدام به بازنشر نفایس گنجینه‌های بارگاه منور رضوی می‌کند. در سال‌های گذشته آستان مقدس رضوی آثاری همچون قرآن «ابراهیم سلطان» که از قرآن‌های معروف عصر تیموری است را بازتولید کرده همچنین در پنج مجلد دیگر شاهکارهای هنری آستان قدس رضوی که به موضوعات مختلفی پرداخته را به زیور طبع آراسته است. «کتیبه‌های صندوق پوش‌ها و ضریح پوش‌ها»، «آثار خوشنویسی و نگارگری» و «قرآن‌های نفیس موجود در آستان قدس رضوی» از جمله آن‌هاست. آستان قدس رضوی اما در ادامه چاپ قرآن بایسنقر میرزا را در دستور کار قرار داد و به سرانجام رساند.

از 144 برگ قرآن بایسنقری که در آستان قدس رضوی موجود است 65 برگ در اختیار موزه‌ آستان قدس رضوی قرار دارد که هشت برگ آن در موزه‌ نفایس و بقیه در مخزن نگهداری می‌شود، هشت سطر از این قرآن نفیس در مؤسسه کتابخانه و موزه‌های ملی ملک و بقیه برگ‌های آن در اداره مخطوطات کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. برای بازاحیا و چاپ قرآن بایسنقری، همه برگه‌های موجود در آستان قدس رضوی از این مصحف شریف، پس از چند قرن دوباره گرد هم آمدند و به کمک مجهزترین دستگاه‌های چاپ، در رنگ‌های برابر با اصل نسخه به چاپ رسیدند.

نخستین برگه‌ از قرآن بازاحیا شده بایسنقری، جزء 13 قرآن و سوره‌ مبارکه «رعد» و آخرین برگه‌ آن سوره‌ مبارکه «عادیات» است. هشت سطر این قرآن که در اختیار موزه ملی ملک است هم در ابتدا و انتهای قرآن بازسازی شده، جانمایی شده است. این قرآن با جلدی نفیس همراه کتابچه‌ای که حاوی توضیحاتی در خصوص این نسخه است، تنها در 800 نسخه به عاشقان مواریث هنری و فرهنگی عرضه شده است. قطع اصلی این قرآن 105 در 185 سانتیمتر است و حالا در نسخه بازاحیا شده به 50 در 70 تغییر یافته است.