پرستش، اطاعت و پیروی خاضعانه و خاشعانه از خالق هستی را عبادت می‌دانیم. علامه طباطبایی(ره) حقیقت عبادت را وقتی می‌داند که بنده، خود را در مقام ذلت و عبودیت قرار داده و از هر چیز دیگر بریده، به یاد پروردگار خود باشد و او را ذکر گوید. پروردگاری که بی‌نیاز حقیقی و مطلق است و از طریق عبادت و اطاعت او راه تکامل و کمال را طی می‌کنیم.

با این حال، ممکن است او چه نیازی به عبادت ما داشته باشد و چرا باید خدا را عبادت کنیم با اینکه از ما بی‌نیاز است؟

حجت‌الاسلام‌ والمسلمین علی‌اصغر فروتن، دانش‌آموخته سطوح عالی حوزه علمیه قم و عضو شورای علمی مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات و مشاوره دینی به این پرسش پاسخ می‌دهد.

هدف از خلقت انسان عبادت است

حجت‌الاسلام والمسلمین فروتن در پاسخ به این پرسش می‌گوید: پاسخ را باید در حقیقت انسان و ساختار وجودی او جست‌وجو کرد. از دیدگاه ادیان الهی انسان هر چند در جهان مادی زندگی می‌کند و محکوم به اجرای قوانین آن است اما شخصیت اصلی او را بُعد روحی و معنوی تشکیل می‌دهد که انتساب ویژه به خداوند دارد. در آیه 29 سوره حجر آمده است: «خداوند از روح خود در کالبد انسان دمید» همین ویژگی یعنی حامل روح الهی بودن است که به انسان شخصیت خاص و ممتاز بخشیده و او را سرشار از استعدادهای توحیدی و معنوی کرده است.

او ادامه می‌دهد: عبادت و پرستش برای انسان به ‌مقتضای ساختار وجودی‌اش لازم و عامل به فعلیت رسیدن استعدادهای شگرف معنوی او است. در غررالحکم روایتی از حضرت امیرالمؤمنین علی(ع) داریم که حضرت می‌فرماید: «یاد خدا نور و رشد است». از این ‌رو تکامل همه‌جانبه انسان بدون عبادت هرگز تحقق پیدا نمی‌کند. اگر کسی فرضاً در ابعاد دیگر به کمال برسد اما اهل عبادت نباشد؛ فرد ناقصی است که بخش اصلی وجود او و استعدادهای مربوط به آن راکد و غیرفعال مانده است. عبادت به گفته امیرالمؤمنین(ع) «غذای روح است» و کسی که از این غذای معنوی بی‌بهره باشد، روح او رشد نخواهد کرد.

خداوند غنی مطلق و بی‌نیاز از عبادت انسان‌هاست

عضو شورای علمی مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات و مشاوره دینی تشریح می‌کند: عبادت موجب سعادت دنیا و آخرت انسان می‌شود و سبب تنظیم معاش و دنیا و آخرت و معاد، یعنی وسیله رسیدن به کمالات و بهترین رابطه میان عبد و معبود است. از سوی دیگر انسان موجودی فقیر و نیازمند است همچنان که در آیه 56 سوره ذاریات خداوند می‌فرماید: «ای مردم شما در هر چیزی محتاج و نیازمند خدایید و خدا بی‌نیاز همه ‌چیز و ستوده است». خداوند غنی مطلق و بی‌نیاز از عبادت انسان‌هاست. اگر همه مردم رو به خورشید خانه بسازند چیزی به خورشید اضافه نمی‌شود و اگر همه مردم پشت به خورشید خانه بسازند نیز چیزی از خورشید کم نمی‌شود. خورشید نیازی به مردم ندارد که رو به او کنند این مردم هستند که برای دریافت نور و گرما باید خانه‌های خود را رو به خورشید بسازند. خداوند به عبادت‌های مردم نیازی ندارد که فرمان داده نماز بخوانند. این مردم هستند که با رو کردن به او از الطاف خاص الهی برخوردار می‌شوند و رشد می‌کنند.

حجت‌الاسلام والمسلمین فروتن عنوان می‌کند: انسان موجودی نیازمند و وابسته است و در ذات خود محتاج و قرآن از این نیاز شدید و وابستگی انسان به فقر تعبیر می‌کند. در نگرش قرآنی، این فقر و نیاز به‌طور طبیعی به خداست که آفریدگار و پروردگار انسان است. از این ‌رو می‌فرماید شما نیازمند خدایید. برخی از بزرگان از این فقر و نیاز بشر به خدا به فقر ذاتی و فقر امکانی تعبیر کرده‌اند. بدین معنا که انسان در ذات خود نیازمند به خدایی است که او را پدید آورده و نگه می‌دارد. بنابراین هم در ایجاد و هم در بقا، نیازمند خداست.

عبادت‌ها، تابلوهایی برای حفظ انسان از پرتگاه‌های سقوط

این استاد حوزه و دانشگاه با تأکید بر اینکه انسان به ‌طور کامل وابسته و نیازمند است، تصریح می‌کند: دیده نشدن انسان از سوی خدا به معنای نیستی و نابودی او است. از این ‌رو نه تنها انسان بلکه همه هستی، هر دم از هست او هستی می‌برند و قطع هر گونه ارتباط با خدا به معنای فنا و نیستی است. این نیاز و فقر ذاتی بشر به خدا موجب می‌شود انسان احساس امنیت نکند، همواره دلواپس امور باشد، هر دم خود را در معرض خطر نیستی ببیند و ناتوانی‌اش را به چشم ‌بنگرد. این وابستگی، فقر و نیاز است که سبب می‌شود انسان‌ها به‌ سوی هر کسی و هر چیزی که گمان می‌برند او را نگه می‌دارد و یا به استقلال نسبی می‌رساند چنگ بزنند. خداوند در آیات 22-20 سوره اعراف فرموده شیطان با بهره‌گیری از این ضعف و نیاز شدید انسان به کسب استقلال نسبی و امنیت و آرامش نسبت به بقای خویش توانست حضرت آدم(ع) را بفریبد. بنابراین عبادت سبب می‌شود انسان از خداوند دور نشده و از وسوسه‌های شیطانی و فریب او مصون و محفوظ بماند. در حقیقت عبادت به خصوص نمازهای پنج‌گانه همانند تابلوها و چراغ‌هایی است که در مسیری سخت، طولانی و پرحادثه، انسان را به پیروی از خود فرامی‌خواند تا او را از پرتگاه‌های سقوط و گزند حوادث سنگین بازدارد.

ای جوان بدان به خدا از عبادت من و تو سود و زیانی نمی‌رسد، بلکه با عبادت می‌خواهد از او دور نشویم تا شیطان بر ما احاطه پیدا نکند و در دام حیله‌های شیطان نیفتیم. همچنان که خداوند در آیه 36 سوره زخرف می‌فرماید: «هر که از یاد خدا رویگردان شود، شیطان را به سراغ او می‌فرستیم، پس همواره قرین او است».