سادگی و حتی فقر و مظلومیت این زائران که گاهی پس از عبور از مرز ایران در پاکستان مورد حمله قرار می‌گیرند و این زیارت‌ها به قیمت جانشان تمام می‌شود، همیشه ذهن آدم را درگیر می‌کند. حالا دوربین محمدرضا کمیلی، نویسنده و مستندساز جوان که در حوزه پاکستان به‌طور تخصصی کار کرده سراغ این زائران رفته و در مستندی با عنوان «امام ضامن» راوی فراز و نشیب‌ها و مشکلات سفر یک زائر پاکستانی به مشهد شده است. با کمیلی درباره این مستند و انگیزه‌ای که برای ساخت آن داشته به گفت‌وگو نشستیم.
آقای کمیلی از مستندتان برایمان بگویید و اینکه چرا این اسم برای آن انتخاب شده و موضوعش چیست؟
اسم مستند من «امام ضامن» است و به فراز و نشیب‌های سفر یک زائر پاکستانی به مشهد می‌پردازد و روایت ساده و بدون دخل و تصرف از این موضوع دارد. آنچه بیننده در این مستند تماشا می‌کند، سفر واقعی و به دور از صحنه‌سازی‌های مرسوم است. دوربین راوی اتفاقات و مشکلاتی است که زائران پاکستانی معمولاً با آن‌ها مواجه هستند و تنها به عنوان یک ناظر وقایع را ثبت، ضبط و روایت می‌کند.
در خصوص اسم مستند که با نام مشهور امام هشتم(ع) در جامعه ما نیز همخوانی دارد باید تأکید کنم این اسم از یک عقیده خاص و ویژه میان مردم شبه‌قاره گرفته شده است. مردم پاکستان پیش از سفر زائرشان به مشهد معمولاً مقداری پول در بازوبندی که به نام امام ضامن مشهور است قرار داده و به بازوی مسافر خود می‌بندند. این مبلغ نذر امام هشتم(ع) می‌شود و این اعتقاد وجود دارد که در طول سفر، امام ضامن(ع)، ضامن سلامت و بازگشت زائر یا حتی مسافر خواهد بود.
مستند در چه شهرهایی فیلم‌برداری می‌شود؟
فیلم‌برداری در کشورهای ایران و پاکستان انجام می‌شود. شهرهای اسکردو، گلگیت، اسلام‌آباد، راولپندی، کویته و تفتان ازجمله شهرهای پاکستان هستند که در مسیر قرار دارند و در ایران هم شهرهای میرجاوه، زاهدان، بیرجند و مشهد مناطقی هستند که فیلم‌برداری در آن‌ها انجام می‌شود.
چرا سراغ این موضوع رفتید؟
هدفم این بود مخاطبان با تلاش‌های خالصانه و سختی‌های سفر زائران پاکستانی آشنا شوند. زائران بزرگ‌ترین گنجینه رسانه‌ای جمهوری اسلامی ایران در خاک پاکستان هستند و در صورتی که برنامه‌ریزی مناسبی برای سفر آن‌ها انجام شود، می‌توانند به سفیر خوبی‌ها و راوی گفتمان انقلاب اسلامی تبدیل شوند. متأسفانه در خلال چند دهه اخیر بی‌توجهی به سفر زائران پاکستانی سبب بروز مشکلات متعددی شده و توجه به حل مسائل زائران پاکستانی ازجمله تأکیدات رهبر معظم انقلاب اسلامی بوده است.
مطالعه و پژوهش برای ساخت این مستند و همچنین تولید محتواهایی مشابه از ۱۰سال پیش آغاز شده است. در این مدت ما بارها در مرز مستقر شده‌ایم و به‌خصوص در ایام اربعین از نزدیک مسائل و مشکلاتی که زائران پاکستانی با آن‌ها مواجه بوده‌اند را دیده‌ایم.
زائران پاکستانی از مخلص‌ترین زائران بارگاه رضوی به شمار می‌روند که با کمترین امکانات راهی زیارت می‌شوند. شما در پژوهشی که داشتید به چه مسائلی در این زمینه برخوردید؟
دقیقاً این‌گونه است. زائران پاکستانی از مخلص‌ترین و مظلوم‌ترین زائران حضرت ثامن‌الائمه(ع) بوده و متأسفانه با مشکلات متعددی مواجه هستند که برخی از آن‌ها به دولت پاکستان برمی‌گردد و برخی دیگر به دولت ایران و برخورد نهادهای خصوصی. از آنجا که متولی خاصی برای حل مشکلات زائران پاکستانی وجود ندارد مسائل تبدیل به کهنه‌زخم‌هایی شده‌اند که در ایام خاص مثل اربعین دهان باز می‌کنند.
مردم شمال پاکستان که سوژه اصلی مستند نیز از آنجا انتخاب شده؛ در کوهپایه‌های هیمالیا و قراقروم (گاشربروم) زندگی می‌کنند. کوهستان قراقروم یا «گاشربروم» همان کوهستانی است که قله‌های معروف «کی»، «کی1» و «کی2» تا «کی5» و «گاشربروم 1» تا «گاشربروم 5» در آن قرار دارد. اهالی آن کوهستان که عمدتاً مسلمان هستند واقعاً زندگی سختی دارند. اهالی قراقروم به دلیل سردسیر بودن منطقه از یک‌سو و نبود امکاناتی مانند گاز طبیعی از سوی دیگر، تعطیلات زمستانه مدارس به جای تعطیلات تابستانه دارند. دقیقاً به همین دلیل است که آن‌ها زمستان را برای سفرهای طولانی مدت خود انتخاب می‌کنند. شاید تصور کنیم سفر یک زائر از پاکستان به ایران و عتبات در مدتی کوتاه انجام می‌شود، ولی باید بدانیم گاه یک سفر معمولی تا دو ماه تمام زمان می‌برد. بخش زیادی از این بازه زمانی هم مربوط به رسیدن زائر به مرز ایران است. آن‌ها در طول مسیر با خطر حملات تروریستی به‌خصوص در منطقه «چلاس» پاکستان و تفتان این کشور مواجه هستند و از همین رو مجبورند این مسیر را با اسکورت ماشین‌های ارتش طی کنند که در ایالت بلوچستان تنها دوبار در ماه انجام می‌شود. سفرهای زیارتی برای این زائران ریسک بالایی دارد و احتمال شهادت در این سفرها جدی است. با این حال آنچه در سفر این زائران موج می‌زند اعتقاد و اخلاص بی‌نظیری است که سبب منقلب شدن حال هر بیننده‌ای می‌شود. زائران پاکستانی شاید تمکن مالی نداشته باشند ولی سرشار از اخلاص، اعتقاد و باور هستند که سبب می‌شود هر بیننده‌ای به حال خوب آن‌ها رشک بورزد.
این شیعیان با چه مشکلات و چالش‌هایی در راه سفر به مشهد و زیارت امام رضا(ع) روبه‌رو هستند؟
ما در پژوهش‌های خود به ۷۲ مشکل برخوردیم که زائران پاکستانی با آن روبه‌رو هستند. از دریافت ویزای ایران و وجود افراد سودجو که مشکلات فراوانی برای زائران به وجود می‌آورند تا کاروان‌سالارهایی که تنها به فکر منافع خود هستند. بارها پیش آمده زائران پاکستانی در طول راه به‌خصوص ایران بیمار شده‌اند و مسئولیت‌ناپذیری کاروان‌سالارها (مدیران کاروان‌ها) که بلافاصله متواری می‌شوند، سبب از دنیا رفتن زائران در کشور غریب شده است. از مشکلات امنیتی که گروه‌های تندرو و تکفیری به وجود می‌آورند تا برخورد بد رانندگان و هتلداران در ایران؛ از بی‌توجهی به آموزش زائران پاکستانی تا گرفتن هزینه‌های اجباری و اضافی از آن‌ها در طول مسیر به بهانه‌های مختلف.
زائر پاکستانی برای سفر خود پول کافی می‌پردازد ولی خدماتی که دریافت می‌کند به هیچ وجه با مبالغی که پرداخت کرده همخوانی ندارد. از سوی دیگر، هیچ نهادی در پاکستان با کاروان‌سالارهای متخلف برخورد نمی‌کند و کاروان‌سالاری که به‌سادگی کاروان را رها کرده و متواری شده مجبور نیست هیچ‌گاه به شخص یا نهادی پاسخ دهد. نتیجه این است همین افراد نالایق سال بعد نیز کاروانی به راه می‌اندازند و باز هم مشکلات مشابه را برای افراد جدید رقم می‌زنند.
رسانه‌ها تنها به بخش امنیتی سفر زائران پاکستانی پرداخته‌اند که البته مهم است، ولی باید بدانیم تنها مشکل زائران پاکستانی، گروه‌های تروریستی و تکفیری نیستند.
البته بیان تمام مشکلاتی که زائر پاکستانی با آن مواجه است قطعاً به یک سلسله مستند احتیاج دارد ولی حقیقت این است در سایه نظارت صحیح از سوی دولت‌های پاکستان و ایران می‌توان به حل مشکلات زائران پاکستانی امید داشت.
پس از مراسم اربعین در عراق شاهدیم هر ساله عده زیادی از شیعیان پاکستانی برای زیارت امام رضا(ع) از کربلا به سوی خراسان رهسپار می‌شوند؛ آیا مستند شما به این افراد هم اشاره دارد؟
در مستند دیگری به نام «به تو از دور سلام» کمی به این تشرف ملکوتی اشاره کرده‌ایم، ولی با توجه به فیلم‌برداری مستند امام ضامن در فصل زمستان و تناسب زمانی نداشتن آن با ایام اربعین حسینی متأسفانه در این مستند به تشرف زائران پاکستان در ایام پایانی ماه صفر اشاره نشده است.
اما ذکر این نکته خالی از لطف نیست که بنده به چشم، زائران پاکستانی فراوانی دیده‌ام که با وجود حضور در مرزهای غربی ایران یعنی شلمچه و چذابه، نتوانستند وارد کشور عراق شوند. این زائران مظلوم که امکان حضور در کربلا و نجف را بدست نیاورده‌اند به مشهدالرضا(ع) بازمی‌گردند و با چشمان اشکبار حضرت ثامن‌الائمه(ع) را زیارت می‌کنند. بسیاری از این زائران به عشق زیارت اربعین سیدالشهدا(ع) روانه سفر شده بودند و با زیارت امام رضا(ع) در ایام پایانی ماه صفر داغ قلبی خود را التیام می‌بخشیدند. عزاداری پاکستانی‌ها در ایام پایانی ماه صفر از چشم رسانه‌ها دورنمانده است و معمولاً یکی از بزرگ‌ترین تجمعات عزاداری در حرم مطهر رضوی مربوط به زائران اردوزبان است.
زائرسرا و مجتمع میان‌راهی امام رضا(ع) که در میرجاوه برای پذیرایی از زائران پاکستانی ساخته شده، توانسته مشکلات زائران پاکستانی را حل کند؟ در مستند شما به این موضوع هم اشاره می‌شود؟
زائرسرای امام رضا(ع) در مرز میرجاوه تبدیل به مکانی شده که تمام کاروان‌های پاکستانی که از تفتان وارد کشور می‌شوند به آنجا سر می‌زنند و نفسی تازه می‌کنند. بسیاری از کاروان‌ها در همین محل منتظر می‌مانند تا افراد کاروان به آن‌ها ملحق شوند و سپس راه خود را ادامه دهند. این، کار بزرگ آستان قدس رضوی است و البته که از عنایات حضرت رضا(ع) و دستگاه مقدس این آستان انتظاری جز این هم نیست. آستان قدس رضوی تنها نهادی است که رسیدگی مطلوب به این زائران را در دستور کار دارد و نه فقط در حرم مطهر که حتی در مسیر رسیدن به بارگاه ملکوتی، به این زائران خدمات‌رسانی می‌کند.
ما در طول سفر خود که شیوه روایت موضوع در مستند امام ضامن است، به این مکان باصفا هم می‌رسیم و از حضور زائران پاکستانی در این موقوفه هم تصاویری خواهیم داشت. زائرسرای امام رضا(ع) یکی از بهترین موقوفه‌های حضرت است که به‌خوبی توانسته در مرز کم امکانات میرجاوه، نیازهای زائران پاکستانی را رفع کند. بدون اغراق و به عنوان کسی که روزهای متوالی در این موقوفه حضور داشته‌ام باید بگویم وجود چنین زائرسرایی اهمیت بسیار زیادی داشت و سال‌ها نبود آن خلأیی جدی برای زائران پاکستانی تلقی می‌شد. اینک زائرسرا نه تنها مکانی برای استراحت زائران است بلکه آن‌ها می‌توانند به خدمات مختلف ازجمله خدمات درمانی و حتی تهیه اقلام ضروری نیز دسترسی داشته باشند.
صدیقه رضوانی‌نیا
نظر شما