پیش از این در سال1398، نخستین همایش فقیه فقه سیاسی در بزرگداشت شخصیت علمی مرحوم آیت‌الله عمید زنجانی در تهران برگزار شده بود و این بار جامعه حوزوی همزمان با هفتمین سالگرد درگذشت مرحوم آیت‌الله سیدمحمدمهدی موسوی‌خلخالی، به بزرگداشت این فقیه فقه سیاسی پرداختند.

آیت‌الله علم‌الهدی، حجت‌الاسلام والمسلمین مروی، آیت‌الله اشرفی‌شاهرودی به همراه حجت‌الاسلام والمسلمین الهی‌خراسانی ازجمله سخنرانان علمی این همایش بودند.

به گفته سید جمال‌الدین موسوی، دبیر همایش فقیه فقه سیاسی، مرحوم آیت‌الله خلخالی فقیهی وارسته و شخصیت برجسته‌ای در میان علما و دانشمندان شیعه بود که سال‌ها در حوزه علمیه مشهد به تدریس خارج فقه و اصول پرداخت و شاگردان بسیاری تربیت کرد که اکنون از فضلای حوزه علمیه مشهد، قم و تهران هستند.

زندگی و زمانه فقیه فقه سیاسی

سید محمدمهدی موسوی‌خلخالی سال 1304ش در شهر رشت متولد شد. او سال 1320ش برای تحصیل در حوزه علمیه عازم نجف اشرف شد و پس از گذراندن دروس سطح و عالی، در درس خارج فقه و اصول از محضر آیت‌الله حکیم، آیت‌الله شیخ حسین حلی و به‌خصوص آیت‌الله خویی استفاده کرد و در زمره شاگردان برجسته ایشان قرار گرفت.

آیت‌الله موسوی‌خلخالی در ایام حضور خود در نجف اشرف به تدریس سطح و سطوح عالی مشغول شد و پس از 18سال تحصیل و تدریس در آن حوزه، سال 1339ش به ایران بازگشت و در شهر تهران اقامت گزید.

وی در تهران سال‌ها به تدریس سطوح عالی و دروس خارج فقه و اصول برای طلاب و روحانیان پرداخت و در کنار فعالیت علمی، امامت جماعت مسجد جامع صدریه را نیز برعهده داشت و در این مدت به تأسیس کتابخانه عمومی و حوزه علمیه تهران اهتمام ورزید.

آیت‌الله موسوی‌خلخالی در دوران انقلاب اسلامی همواره از مدافعان نهضت امام خمینی(ره) بوده و در جریان تدوین قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز با تکیه بر نظریاتش در باب حکومت اسلامی، طرف مشاوره خبرگان قانون اساسی قرار داشت.

وی پس از رحلت مرحوم آیت‌الله فلسفی در سال 1385ش، به درخواست جمعی از فضلا در مشهد اقامت گزید و کرسی درس خود را در حوزه علمیه این شهر برپا کرد.

حاکمیت در اسلام یا ولایت‌فقیه، فقه الشیعه، تقریرات دروس خارج فقه آیت‌الله خویی، شریعت و حکومت و تقریرات دوره کامل اصول آیت‌الله خویی از مهم‌ترین آثار منتشرشده ایشان است. کتاب «حاکمیت در اسلام» ایشان مورد توجه ویژه رهبر معظم انقلاب و نیز خبرگان قانون اساسی قرار گرفت.

آیت‌الله سیدمحمد مهدی خلخالی شامگاه شنبه ۳۰ آذر 1395 در سن ۹4 سالگی در مشهد مقدس چشم از جهان فروبست.

فقه سیاسی کارآمد

آیت‌الله موسوی خلخالی، اصول فقه شیعه را فقهی کارآمد می‌داند که زندگی انسان را براساس یک نظام دقیق اجتماعی مدیریت می‌کند.

یکی از ویژگی‌های نظام سیاسی مطلوب در اندیشه آیت‌الله موسوی‌خلخالی، حاکمیت شریعت در تاروپود نظام سیاسی و اجتماعی است و توجه به شریعت سبب استقرار نظام ولایت، اسلامی شدن دولت و سیاست اسلامی می‌شود که دستاورد این شریعتمداری در جامعه اسلامی، رستگاری عمومی است. البته او اعتقاد دارد تحول اصلی و غایی در حیات انسانی، همزمان با ظهور امام غایب تحقق خواهد یافت.

وی معتقد است حکومت مهدوی دارای برنامه‌ای راهبردی است و به همین دلیل، مردم در تشکیل حکومت مهدوی وظیفه و مسئولیت دارند و باید در راستای دستیابی به عدالت جهانی و حکومتی پایدار و فراگیر در جهان تلاش کنند.

آیت‌الله موسوی‌خلخالی تشکیل حکومت را برای صالحان امری ضروری می‌شمارد و بر این اساس ضرورتاً امور سیاسی و اجتماعی باید تحت نظارت و ولایت فقیه جامع‌الشرایط باشد.

وی ضمن تأکید بر جمهوریت نظام سیاسی، دموکراسی مبتنی بر سرمایه‌داری یا کمونیسم را رد می‌کند و به بیان تفاوت‌های جمهوریت اسلامی با این مکاتب می‌پردازد.

عصاره فقه سیاسی اسلام

حجت‌الاسلام والمسلمین مروی، عضو شورای عالی حوزه علمیه خراسان:

مرحوم آیت‌الله موسوی‌خلخالی هم‌دوره بزرگانی همچون آیت‌الله سیستانی، آیت‌الله شهید محمدباقر صدر و مرحوم آیت‌الله میرزاعلی فلسفی و سال‌ها در نجف اشرف جزو شاگردان خاص آیت‌الله خویی بودند.

اما آنچه ایشان را از دیگران ممتاز می‌کند، این است ایشان پروژه فکری خود را در بحث فقه مضاف و فقه سیاسی تعریف می‌کند و با رویکرد فقه جواهری و اجتهاد متعارف، به عرصه فقه سیاسی ورود کردند و کتاب بسیار عالمانه و ارزشمند «حاکمیت در اسلام یا ولایت‌فقیه» را به یادگار گذاشتند.

ایشان پس از پیروزی انقلاب با ارائه جزوات فقیهانه و عالمانه، به‌خصوص در بحث ولایت‌فقیه، خبرگان قانون اساسی را در تدوین قانون اساسی کشور کمک کردند.

در حوزه‌های علمیه باید برای انس طلاب با کتاب ارزشمند مرحوم موسوی‌خلخالی تدبیری اندیشیده شود. فقه مضاف و فقه سیاسی نیز از مباحثی است که هنوز در حوزه‌های علمیه باید به آن پرداخته شود و این امر نیازمند تلاش و اراده جدی علما، فقها و طلاب جوان و فاضل است.

فقه را باید از انحصار مباحث شخصی و فردی خارج کرد و آن را در قله مدیریت جامعه در تمام ابعاد قرار داد و این همان هدفی است که امام راحل به دنبال آن بود؛ یعنی دانشی کارآمد در اداره فرد و جامعه.

عصاره تفسیر سیاسی امام خمینی(ره) از فقه، «ولایت فقیه» است که این مهم بسیار جای کار دارد؛ زیرا امروز «ولایت فقیه» همچنان مورد هدف دشمنان نظام اسلامی است.

احیاگر تراث اهل‌بیت(ع)

آیت‌الله اشرفی‌شاهرودی، استاد دروس خارج حوزه علمیه خراسان:

اشتغالات مرحوم آیت‌الله موسوی‌خلخالی در راستای احیای تراث اهل‌بیت(ع) و تقریر درس‌های استاد مرحوم آیت‌الله خویی اشتغالات خوب و ارزنده‌ای بود.

اظهر مصادیق امور حسبیه، ولایت‌فقیه در تشکیل حکومت است و ولایت عامه فقیه، از راه دلیل عقلی، توسعه دلیل حسبه و برخی روایات به روشنی قابل استفاده است.

برخی افراد اجازه ندادند آیت‌الله فلسفی در مشهد بحث ولایت‌فقیه را مطرح کنند، درحالی‌که ایشان فرموده بودند اگر فرصت می‌یافتم ولایت‌فقیه را به بهترین وجه ثابت می‌کردم.

دوره حیات با برکت آیت‌الله موسوی‌خلخالی، هم در بعد نظری و توجه به فقه مسئله‌محور که ناظر به چالش‌های روز جامعه است و هم در بعد علمی و سلوک اجتماعی و تبلیغی برای حوزه‌های علمیه و روحانیت الگو است.

وحدت‌بخش حوزه‌های علمیه شیعه

آیت‌الله علم‌الهدی، عضو شورای عالی حوزه علمیه خراسان:

همه ماحصل تلاش‌های علمی یک عالم از حوزه یا یک دانشمند از دانشگاه، این است که به آگاهی مردم ختم شود و تأثیر آن در جامعه به بروز و ظهور برسد. سیره علمی و عملی مرحوم آیت‌الله موسوی‌خلخالی نیز مصداق بارز همین اصل است و از ارتباط بی‌واسطه با آحاد مردم گرفته تا اندیشه‌های عمیق فقهی ایشان، نشانه‌های آشکاری از این مقام وجود دارد.

آیت‌الله خلخالی ولایت‌فقیه را اساس تشکیل حکومت اسلامی می‌دانست و مبانی فکری‌اش را بر همین اساس قرار داده بود.

این عالم ربانی شاگرد آیت‌الله خویی بود و به‌درستی توانست نمایه‌ای از شخصیت استاد خویش باشد. در عین حال کتاب «حاکمیت در اسلام» ایشان از فتنه‌های بسیاری در زمانه خود جلوگیری کرد و چهره واقعی افراد ناسالمی را که خود را به آیت‌الله خویی منتسب می‌کردند، نمایان ساخت.

مجاهدت ارزشمند مرحوم آیت‌الله خلخالی این بود به‌عنوان نمایه قطعی و آشکار مکتب آیت‌الله خویی به میدان آمد و کتاب ارزنده «حاکمیت در اسلام» را در تأیید نظرات فقهی و علمی روحانیت ایران منتشر کرد تا خط بطلانی بر توطئه‌چینی برخی افراد در اختلاف‌افکنی میان این دو قطب علمی در جهان تشیع باشد.

از این حیث، وجود ایشان و فعالیت‌های علمی و آثار ایشان، زمینه‌ساز همگرایی و وحدت حوزه‌های علمیه شیعه بود تا ولایت‌فقیه را به‌عنوان یک اصل مشترک به عرصه عمل برساند.