انگیزه اصلی کشورها در حرکت به سوی آزادسازی تجاری، دستیابی به رشد و توسعه اقتصادی بالاتر در بستر جهانی است. امروزه جهانی­ شدن سبب باز شدن اقتصادهای ملی در ابعاد داخلی و خارجی خواهد شد. در واقع کشورها تلاش می­ کنند که از طریق منطقه ­گرایی به مزیت رقابتی در بازار جهانی دست یابند تا مسائل تجاری و اقتصادی را در مقیاس منطقه­ای حل و فصل نمایند. گام بعدی پس از همگرایی منطقه­ ای، شکستن دیوار مرزها و تشکیل بلوک­های تجاری با کشورهای هدف است که زمینه­ ساز توسعه روابط تجاری و همگامی با فرایند جهانی شدن می ­باشد و باز شدن اقتصاد کشورها نیز از مزایای آن در مرحله بعد خواهد بود. موضوع منطقه­ گرایی برای ایران از آنجا اهمیت دارد که سال­ها تحت شدیدترین نظام تحریمی آمریکا و غرب قرار گرفته است. بنابراین با توجه نبود چشم انداز مثبت برای رفع آنها، ایران در صدد است با بهره گیری از ظرفیت پیوندهای منطقه ­ای و توسعه روابط با کشورهای همسایه، تحریم­ها را خنثی سازی نماید.

اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) از جمله پیوندهای اقتصادی منطقه­ ای است که ایران در تلاش است به عضویت آن درآید. اتحادیه اقتصادی اوراسیا یک سازمان بین المللی برای ادغام اقتصاد منطقه­ ای است که دارای شخصیت حقوقی بین المللی است. هدف اصلی از ایجاد اتحادیه اقتصادی اوراسیا را باید تلاشی در مسیر تحقق پروژه همگرایی اوراسیا دانست که دست­یابی به اهداف سیاسی را از مسیر اقتصاد دنبال می­ کند و به منظور نیل به این هدف چهار سیاست توسعه سازمانی، توسعه داخلی، توسعه از مسیر روابط دو جانبه و توسعه خارجی را پیگیری می­ نماید. به عبارت دیگر، تعمیق و گسترش از طریق ساختار سازمانی، دولت­ های عضو و شرکای خارجی را در دستور کار قرار داده است.

اهداف عمده اتحادیه اقتصادی اوراسیا بر اساس راهبرد تعیین شده عبارت­ند از:

1) تسهیل تجارت، ایجاد بازار مشترک بین کشورهای عضو اتحادیه؛ 2) حذف تدریجی قوانین گمرکی در داخل اتحادیه؛ 3) برقرار تعرفه مشترک در میان کشورهای عضو؛ 4) هماهنگ­ سازی تشریفات گمرکی؛ جابه جایی آزاد کالا، سرمایه، نیروی کار و خدمات در مرزهای اوراسیا؛ و 5) برقراری سیاست مشترک در زمینه انرژی، صنعت، کشاورزی و وسایل نقلیه؛

با توجه به شرایط کشورهای عضو اتحادیه و نیز شرایط ایران (به عنوان یکی از اقتصادهای پر قدرت منطقه خاورمیانه، داشتن منابع غنی معدنی و طبیعی و همچنین ذخایر فراوان نفت و گاز)، توسعه ارتباط ایران و کشورهای عضو به طور قطع موجب ارتقای تجارت منطقه ­ای و جهانی شده و کشورهای عضو می­ توانند بازارهای مناسبی در جذب صادرات ایران و تأمین نیازهای وارداتی ایران باشند. با توجه به اهمیت پیوندهای تجاری بین ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا، در این گزارش ضمن مرور تاریخچه شکل­ گیری و توسعه این اتحادیه به بررسی جایگاه جهانی این اتحادیه و موقعیت اقتصادی ایران نسبت به این اتحادیه پرداخته می ­شود.

الف) مروری بر مهم ترین تحولات تاریخی اتحادیه اقتصادی اوراسیا

پس از فروپاشی اتحادیه شوروی، یکپارچگی اوراسیایی با هدف ساخت چارچوب جدیدی برای همکاری میان کشورهای بازمانده از شوروی بنیان نهاده شد. مفهوم و نهادسازی مربوط به یکپارچگی اقتصادی اوراسیایی در طول دو دهه گذشته ظهور پیدا کرده است. تلاش­ های متعددی در طول دو دهه گذشته به وسیله دولت­ های مستقل مشترک المنافع انجام شده است تا یکپارچگی اقتصادی عمیق تری پدید آید. نتیجه این تلاش­ ها ایجاد اتحادیه اقتصادی اوراسیا است که در جدول 1 مهم­ترین رویدادها و تحولات تاریخی تشکیل آن فهرست شده است.

جدول 1. مهم­ترین رویدادها و تحولات تاریخی تشکیل اتحادیه اقتصادی اوراسیا

منبع: یافته ­های تحقیق بر اساس رصد خبرگزاری­های رسمی

در حال حاضر تعدادی از کشورها خواهان انعقاد قرارداد با کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا برای ایجاد منطقه آزاد تجاری هستند. این اتحادیه به دنبال فراتر رفتن از فضای پس از شوروی است و تعدادی از کشورهای خارجی از جمله ایران علاقه‌مند به همکاری با این سازمان هستند. در واقع اتحادیه اقتصادی اوراسیا یکی از مهم ترین گروه ­بندی­ ها در همسایگی ایران است که دارای نقاط مشترک فرهنگی، سیاسی و ژئوپولیتیک با ایران بوده از اهمیت ویژه­ای برای این کشور برخوردار است. توافق با اتحادیه اقتصادی اوراسیا یکی از مهم­ترین تجربه­ های جدی ایران در توافق با یک اتحادیه اقتصادی منطقه­ ای است و یکی از کامل­ترین و مفصل­ترین موافقت­نامه­ های تجاری ایران است.

ب) جایگاه اتحادیه اقتصادی اوراسیا در اقتصاد جهانی

در این بخش به بررسی جایگاه اقتصادی اتحادیه اقتصادی اوراسیا در اقتصاد جهانی از منظر چهار متغیر جمعیت، تولید، صادرات و واردات پرداخته می­شود.

 در پایان سال 2022، جمعیت کشورهای عضو اوراسیا، در حدود 182 میلیون نفر است که سهم 2.4 درصدی از جمعیت 8 میلیاردی دنیا دارد. روسیه با 144 میلیون نفر سهم 79 درصدی از جمعیت این اتحادیه را به خود اختصاص داده است. روند نسبت جمعیتی این اتحادیه نسبت به جمعیت جهان  از زمان مطرح شدن ایده شکل­گیری (1994) تا کنون روند کاهشی داشته است.

 در پایان سال 2022، تولید کشورهای عضو اوراسیا، در حدود 2564 میلیارد دلار است که سهم 2.5 درصدی از تولید 100 هزار میلیارد دلاری دنیا دارد. روسیه با 2240 میلیارد دلار سهم 87 درصدی از تولید این اتحادیه را به خود اختصاص داده است. روند نسبت تولید این اتحادیه نسبت به تولید جهان از زمان مطرح شدن ایده شکل­گیری (1994) تا کنون روند نوسانی و افزایشی داشته است.

در پایان سال 2021، صادرات کشورهای عضو اوراسیا، در حدود 673 میلیارد دلار است که سهم 2.4 درصدی از صادرات 28 هزار میلیارد دلاری دنیا دارد. روسیه با 550 میلیارد دلار سهم 82 درصدی از صادرات این اتحادیه را به خود اختصاص داده است. روند نسبت صادرات این اتحادیه نسبت به صادرات جهان از زمان مطرح شدن ایده شکل­گیری (1994) تا کنون روند نوسانی و بدون تغییر داشته است.

 در پایان سال 2021، واردات کشورهای عضو اوراسیا، در حدود 484 میلیارد دلار است که سهم 1.8 درصدی از واردات 27 هزار میلیارد دلاری دنیا دارد. روسیه با 380 میلیارد دلار سهم 78 درصدی از واردات این اتحادیه را به خود اختصاص داده است. روند نسبت واردات این اتحادیه نسبت به واردات جهان از زمان مطرح شدن ایده شکل­گیری (1994) تا کنون روند نوسانی و بدون تغییر داشته است.

ج) وضعیت اقتصادی ایران در مقایسه با کشورهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا

در این بخش به بررسی و مقایسه اقتصاد ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا از منظر چهار متغیر جمعیت، تولید، صادرات و واردات پرداخته می ­شود.

در پایان سال 2022، ایران با جمعیت 89 میلیون نفری سهم 49 درصدی از جمعیت اتحادیه اقتصادی اوراسیا دارد. در واقع با اضافه شدن ایران به این اتحادیه ظرفیت جمعیتی آن به میزان 49 درصد افزایش خواهد یافت.

 در پایان سال 2022، ایران با تولید 389 میلیارد دلاری سهم 15.2 درصدی از تولید اتحادیه اقتصادی اوراسیا دارد. در واقع با اضافه شدن ایران اتحادیه اقتصادی اوراسیا ظرفیت تولیدی آن افزایش 15 درصدی خواهد داشت.

 در پایان سال 2021، ایران با صادرات 82 میلیارد دلاری سهم 12.2 درصدی از صادرات اتحادیه اقتصادی اوراسیا دارد. در واقع با اضافه شدن ایران اتحادیه اقتصادی اوراسیا ظرفیت صادراتی آن افزایش 12.2 درصدی خواهد داشت.

در پایان سال 2021، ایران با واردات 77 میلیارد دلاری سهم 16 درصدی از واردات اتحادیه اقتصادی اوراسیا دارد. در واقع با اضافه شدن ایران اتحادیه اقتصادی اوراسیا ظرفیت تولیدی آن افزایش 16 درصدی خواهد داشت.  

د) نکته پایانی

همان­طور که گذشت، اتحادیه اقتصادی اوراسیا یک اتحادیه اقتصادی میان‌ دولتی شامل بلاروس،  قزاقستان،  روسیه،  قرقیزستان و ارمنستان است. هدف این اتحادیه، ایجاد فضای واحد اقتصادی، توسعه بازار مشترک و دستیابی به حرکت آزاد کالا، سرمایه، خدمات و مردم در بازار واحد کشورهای عضو، کاهش قیمت کالاها با کاهش هزینه­ های حمل و نقل مواد خام، ترویج رقابت سالم در بازار مشترک، سیاست ­های مشترک در کشاورزی، انرژی، فناوری و حمل و نقل اعلام شده است. حال بعد از حدود ۶ سال مذاکره اولین توافق‌نامه تجارت آزاد ایران با اوراسیا در آستانه تحقق است.

از لحاظ متغیرهای مورد بررسی (جمعیت، تولید، صادرات و واردات)، اتحادیه اقتصادی اوراسیا کاملاً تحت سلطه روسیه قرار دارد. با اضافه شدن ایران به اتحادیه اقتصادی اوراسیا، ظرفیت ­های جمعیتی (19 درصدی)، تولیدی (15.2 درصدی)، صادراتی (12.2 درصدی)   و وارداتی (16 درصدی) افزایش خواهد یافت. از طرف دیگر نیز بر ظرفیت­های اقتصادی ایران افزوده خواهد شد. در واقع با ظرفیت ­های اتحادیه اقتصادی اوراسیا و ایران انتظار می­ رود، با عضویت ایران در این اتحادیه می توان انتظار افزایش پیوندهای منطقه­ ای ایران با کشورهای همسایه و کاهش آسیب­ پذیری و افزایش تاب آوری اقتصاد ملی در مواجهه با تحریم های اقتصادی را داشت. از طرف دیگر قدرت چانه­ زنی کشور در مواجه به کشورهای غربی در موضوعات محل مذاکره و مناقشه چون برنامه هسته­ ای خواهد شد. در پایان نیز هزینه تحریم را برای کشورهای تحریم ­کننده افزایش خواهد داد. علاوه بر این منجر به ایجاد شکاف در ساختار تحریم های اقتصادی به دلیل عدم همراهی کشورهای عضو پیمان ­های مشترک خواهد شد.