تکریم خانواده به ویژه احترام به والدین به عنوان الگو و نمونه‌ای از آموزه‌های آیین اسلام و سبک زندگی الهام گرفته از آن از نکات مهمی است که باید همیشه در نظر داشته باشیم. هشتمین امام شیعیان، امام رضا(ع) در فرمایشاتی گهربار بر حفظ حرمت پدر و مادر تاکید کرده و در اشاره به فلسفه این دستور الهی، غفلت نسبت به والدین را نوعی غفلت و بی‌توجهی به خدا و نافرمانی او به شمار می‌آورد. آموزه‌هایی ارزشمند که پرتویی از سبک زندگی و الگویی نمونه برای خانواده‌های امروزی است.
۴۰ چهارشنبه را میهمان کلمات گهربار و حیات‌بخش حضرت علی بن موسی‌الرضا(ع) هستیم و همراه خوانندگان، شرح یک حدیث رضوی را در گفت‌وگو با اساتید حوزه و دانشگاه بررسی خواهیم کرد. شرح حدیث این هفته را محضر استاد سطوح عالی حوزه، حجت‌الاسلام والمسلمین علی اصغر لشکری هستیم؛ تا از جام معرفت کلمات رضوی، جان تشنه خویش را سیراب کنیم.
امروز روز مادر و سالروز میلاد حضرت زهرا(س) است. هشتمین امام شیعیان، حضرت علی بن موسی بن جعفر(ع) چه توصیه‌هایی نسبت به تکریم مقام مادر و نیز پدر دارد؟
مرحوم شیخ صدوق در کتاب شریف عیون أخبار الرضا(ع) در روایتی نورانی از آن حضرت نقل می‌کنند که: «بِرُّ الْوَالِدَیْنِ وَاجِبٌ وَ إِنْ کَانَا مُشْرِکَیْنِ وَ لَا طَاعَةَ لَهُمَا فِی مَعْصِیَةِ اللَّهِ عَزَّوَجل». این روایت حاوی دو فراز نورانی است. فراز اول در مورد وجوب نیکی به پدر و مادر است و فراز دوم اینکه در صورتی کلام پدر و مادر بر خلاف فرامین الهی بود هرگز مورد پذیرش نخواهد بود.
رابطه خداشناسی و احترام به پدر و مادر چیست که تقریباً همه جا کنار هم آمده است؟
در شرح فراز اول این نکته از فرهنگ غنی قرآن فهمیده می‌شود در بسیاری از مواردی که به توحید اشاره شده، بلافاصله به احترام پدر و مادر هم اشاره شده است. در واقع خدای متعال احترام به پدر و مادر را در رتبه بعد از توحید بیان داشته است. در آیه 23 سوره اسراء فرموده است «وَ قَضی رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیَّاهُ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْسانا» یعنی خداوند مقرر فرموده که جز خدا را نپرستید و به پدر و مادر نیکی کنید. ذیل کلمه «وَ قَضی رَبُّک» نکته تفسیری لازم به ذکر است که قضی مفهوم مؤکدتری از امر دارد و به امر و فرمان محکم و قطعی اشاره می کند؛ یعنی خدای متعال مؤکداً می‌خواهد که باید به پدر و مادر نیکی کنید. لذا امام صادق(ع) در روایتی که در صفحه 70 مصباح الشریعه آمده می‌فرماید: «بِرُّ الْوَالِدَیْنِ مِنْ حُسْنِ مَعْرِفَةِ الْعَبْدِ بِاللَّهِ تَعَالَی» یعنی نیکویی و خوبی با پدر و مادر، نتیجه خوبیِ معرفت و شناسایی پروردگار متعال است.
در برخی روایات هم نیکی به پدر و مادر همسنگ واجبات مهمی قرار گرفته است مانند روایتی که در جلد 1 محاسن آمده، منصور بن حازم می‌گوید از امام صادق(ع) پرسیدم که: «أَیُّ الْأَعْمَالِ أَفْضَلُ؟» یعنی بهترین اعمال کدام است؟ حضرت پاسخ داد که: «الصَّلَاةُ لِوَقْتِهَا وَ بِرُّ الْوَالِدَیْنِ وَ الْجِهَادُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ» یعنی نماز اول وقت، نیکی به پدر و مادر و جهاد در راه خدا. در این روایت هم احسان به پدر و مادر در کنار دو واجب الهی قرار داده شده و همسنگ نماز اول وقت و جهاد در راه خدا قرار گرفته است. تشکر از پدر و مادر نیز در قرآن کریم در ردیف شکرگزاری در برابر نعمت‌های خدا قرار داده شده، چنان که در آیه 14 سوره لقمان می‌خوانیم: «أَنِ اشْکُرْ لِی وَ لِوالِدَیْکَ» از من و پدر و مادرت تشکر کن. با اینکه نعمت خدا بیش از آن اندازه است که قابل احصاء و شماره باشد و این دلیل بر عمق و وسعت حقوق پدران و مادران می باشدکه تشکر از والدین در کنار تشکر از خدای متعال قرار گرفته است.
با توجه به فراز دوم روایت، حد اطاعت از پدر و مادر چه مقدار است؟
در شرح فراز دوم نیز اشاره کنیم به آیه کریمه 8 سوره عنکبوت که فرمود: «وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ حُسْناً وَ إِنْ جاهَداکَ لِتُشْرِکَ بی ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ فَأُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُون» یعنی به انسان سفارش کردیم که به پدر و مادر خود نیکی کند و اگر آنها تلاش کنند تا چیزی را که بدان علم نداری با من شریک گردانی، از ایشان اطاعت مکن.
اطاعت از والدین کاملاً واجب است ولی اگر خلاف توحید و فرمان الهی بود، هرگز جایز نیست. در واقع، چنین اطاعتی پسندیده نخواهد بود؛ لذا امام رضا(ع) فرمودند در معصیت الهی از آنها اطاعت نکن.
نافرمانی مادر و پدر چه عقوبتی دارد و به چه چیزی محقق می‌شود؟
رسول خدا(ص) فرمود از ستم بر والدین بپرهیزید زیرا بوی بهشتی که از راهی هزار ساله به مشام می‌رسد توسط عاق والدین قابل استشمام نیست. کسی که کمترین ستمی بر والدین می‌کند مستحق بهشت نیست. بنا بر فرمایش امام صادق(ع)، پایین‌ترین مرتبه عاق والدین‌شدن، افّ گفتن به آنها است چرا که اگر خدا، چیزی کمتر از اُف گفتن داشت، از آن نهی می‌کرد: «ولاتقل لهما أف». یا اینکه در برخی روایات، خشمگینانه صحبت کردن با پدر و مادر حتی با ظلم آنها نسبت به فرزند، ناپسند شمرده شده و فرموده‌اند که نماز فرزند به علت خشم بر والدین پذیرفته نخواهد شد.
آیا در روایات ما درباره اولویت نیکی با یکی از پدر و مادر توصیه‌ای شده است؟
با اینکه در آیات قرآن کریم، احترام به پدر و مادر و شکرگزاری از آنها بدون هیچ ترجیحی آمده است؛ اما روایات اهل بیت(ع) که تفسیر حقیقی آیات قرآن است، توصیه دارد که با اینکه هر دو در حد مساوی هستند، ولی در مقام عمل، احترام به مادر باید بیشتر احساس شود و این مطلب هم شاید به دلیل روحیات و عواطف و احساسات مادرانه است که خداوند چنین اراده کرده است که مادر محبت بیشتری از فرزندان حس نماید.
در جلد 2 کافی، روایتی از امام صادق(ع) داریم که فرمود: وقتی مردی از پیامبر(ص) پرسید که بیشتر به کدامیک از پدر و مادر نیکی کنم؟ حضرت پاسخ داد: به مادرت. مرد دوباره پرسید: بعد از او؟ فرمود: به مادرت. برای بار سوم پرسید: پیامبر اکرم(ص) فرمود: مادرت. در نوبت چهارم حضرت فرمود: به پدرت نیکی کن! یعنی به هر دو احترام بگذار و نیکی زیادی کن اما باز نیکی به وجود گران‌بهای مادرت بیشتر باشد. البته یکی از دلایل این ترجیح می‌تواند زحمات زیادی باشد که مادر برای به دنیا آمدن این بچه متحمل می‌شود. لذا در روایتی که در مستدرک الوسائل آمده وقتی از پیامبر خدا(ص) سؤال کردند که: «مَا حَقُّ الْوَالِدَةِ» آن حضرت فرمود: «هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ لَوْ أَنَّهُ عَدَدَ رَمْلِ عَالِجٍ وَقَطْرِ الْمَطَرِ أَیَّامَ الدُّنْیَا قَامَ بَیْنَ یَدَیْهَا مَا عَدَلَ ذَلِکَ یَوْمَ حَمَلَتْهُ فِی بَطْنِهَا» یعنی هیهات، هیهات. هرگز نمی‌توانی این حق را ادا کنی. اگر به عدد ریگ‌های بیابان و قطره‌های باران در خدمت مادر بایستید و نوکری او را کنید، معادل یک روزی که در شکم او بوده‌اید نخواهد بود.
امروز که روز ولادت خانم فاطمه زهرا(س) و روز مادر نامگذاری شده، چه توصیه‌ای به جوانان در رابطه با ادای حق مادران و پدران دارید؟
اگر پدر و مادر در قید حیات هستند قدرشان را بدانیم و اگر نیستند کاری کنیم که موجب خوشنودی آنان باشد. برای هدیه به خوانندگان عزیز، در پایان به نمازی اشاره کنم که در روایات آن را برای آمرزش پدر و مادر و نزول رحمت الهی بر آنان سفارش کرده‌اند؛ تا با خواندن آن بتوانیم کمترین ادای وظیفه نسبت به پدران و مادران داشته باشیم. طبق آنچه در جلد 88 بحارالانوار آمده، این نماز دو رکعت است. در رکعت اوّل بعد از سوره «حمد»، ده مرتبه «رَبِّ اغْفِرْلی وَلِوالِدَیَّ وَ لِلْمُؤْمِنینَ یَوْمَ یَقُومُ الْحِسابُ» و در رکعت دوم بعد از سوره حمد، ده مرتبه «رَبِّ اغْفِرْلی وَ لِوالِدَیَّ وَ لِمَنْ دَخَلَ بَیْتِیَ مُؤْمِناً وَ لِلْمُؤْمِنینَ وَالْمُؤْمِنات» و پس از سلام نماز نیز ده بار می گوییم «رَبِّ ارْحَمْهُما کَما رَبَّیانی صَغیراً.»
نظر شما