صادرات یکی از ارکان اصلی ایجاد ثبات اقتصادی در کشور به منظور تأمین منابع ارزی واردات مواد اولیه (تولید) و کالاهای اساسی (معیشت) است. در ایران صادرات از دو بخش نفتی و غیرنفتی تشکیل شده است که عملکرد هر یک از آنها تحت تأثیر عوامل مختلفی قرار دارد. در گزارش حاضر به بررسی آخرین وضعیت صادرات نفتی ایران پرداخته می شود.
الف) وضعیت صادرات نفتی در فصل بهار ۱۴۰۲
میزان صادرات نفتی ایران که شامل نفت خام، فرآورده های نفتی، گاز طبیعی، مایعات و میعانات گازی (تعرفه های ۲۷۰۹، ۲۷۱۰ و ۲۷۱۱) صادر شده توسط شرکتهای ملی نفت ایران، ملی گاز ایران، ملی پالایش و پخش فرآورده های نفتی ایران، شرکتهای پتروشیمی و سایرین (گمرکی و غیر گمرکی) است، در نماگرهای اقتصادی بانک مرکزی برای فصل بهار ۱۳۶۲۶ میلیون دلار گزارش شده است که نسبت به سال گذشته با ۱۴۳۵۲ میلیون دلار کاهش بیش از ۵ درصدی داشته است. تداوم این شرایط تا پایان سال منجر به ثبت فروش ۵۴۵۰۴ میلیون دلاری نفت و گاز و فرآورده های آن خواهد شده که نسبت به سال گذشته با ۵۵۴۱۰ میلیون دلار کاهش ۱.۶ درصدی خواهد داشت.
نمودار ۱. وضعیت صادرات نفتی و غیر نفتی کشور
منبع: بانک مرکزی و گمرک جمهوری اسلامی ایران
این در حالی است که در گزارش های مختلف نهادهای بین المللی و خبرگزاریهای متعبر و رسمی اخبار متعددی مبنی بر افزایش تولید نفت ایران، کاهش میزان ذخایر نفتی روی آب، افزایش صادرات به چین، خروج ونزوئلا از بازار نفت چین در پی تعلیق تحریم های نفتی ونزوئلا از سوی آمریکا مخابره شده است. در واقع برآیند همه این خبرها باید خود را در افزایش ارزش صادرات نفتی نشان دهد که عملکرد این را نشان نمی دهد. حال این سوال مطرح می شود که چه عاملی زمینه کاهش صاردات نفت (ارزش) با وجود افزایش صادرات (وزن) نفت شده است.
ب) عوامل موثر بر کاهش صادرات نفت ایران
در این بخش به دو عامل اصلی و کلیدی در توضیح چرایی کاهش ارزش صادرات نفتی با وجود افزایش حجم صادرات بیان میگردد.
- کاهش قیمت جهانی نفت خام
همانطور که در نمودار ۲ ملاحظه می شود در فصل بهار ۱۴۰۲ نسبت به فصل بهار ۱۴۰۱ متوسط قیمت هر بشکه نفت برنت در حدود ۳۱ درصد کاهش یافته است که این موضوع برای سایر نفت های صادراتی در جهان نیز رخ داده است. در واقع با توجه به نامشخص بودن ارزش هر بشکه نفت صادراتی ایران به دلیل تحریم های اقتصادی و همچنین میزان تخفیف اعمالی برای فروش نفت انتظار می رود در بازه زمانی مورد بررسی ارزش نفت صادرتی ایران (به ازای هر بشکه) بیش از ۳۰ درصد کاهش یافته باشد.
نمودار ۲. روند قیمت جهانی نفت خام (دلار/ بشکه)
منبع: محاسبات محقق بر اساس دادههای بانک جهانی
- کاهش قیمت جهانی گاز طبیعی
همان طور که در نمودار ۳ ملاحظه می شود در فصل بهار ۱۴۰۲ نسبت به فصل بهار ۱۴۰۱ متوسط قیمت گاز طبیعی در بازارهای جهانی به طور مشخص در اروپا در حدود ۶۴ درصد کاهش یافته است. علاوه بر این شاخص قیمت گاز طبیعی در بازه زمانی مورد بررسی در حدود ۶۵ درصد کاهش یافته است که این موضوع علاوه بر اثرگذاری مستقیم بر ارزش گاز صادراتی کشور، زمینه کاهش ارزش صادرات میعانات گازی نیز خواهد شد. در واقع قیمت جهانی گاز بیش از نفت در بازه زمانی مورد بررسی کاهش یافته است.
نمودار ۳. روند قیمت جهانی گاز طبیعی ($/mmbtu)
منبع: محاسبات محقق بر اساس داده های بانک جهانی
ج) نکته پایانی
کاهش ارزش صادرات نفتی با وجود افزایش افزایش حجم صادرات در حالی است که بودجه سالانه کشور وابستگی بالایی به نفت دارد. بنابراین عدم تحقق درآمدهای نفتی منجر به تشدید کسری بودجه خواهد شد که یکی از بزرگترین چالشهای اقتصاد کلان کشور است. بنابراین کاهش وابستگی به نفت از طریق ایجاد درآمدهای ریالی پایدار برای دولت می تواند نقش مهم و اثرگذاری برای ایجاد ثبات اقتصاد کلان داشته باشد. هر چند که نباید از افزایش تنوع کالاهای صادراتی و ارزی آوری از طریق توسعه صادرات با سطح تکنولوژی بالا غافل بود.
نظر شما