دهم رجب سال 195 هجری قمری، امام محمد بن علی التقی(ع) نهمین پیشوای شیعیان دیده به جهان گشود و خانه شمس‌الشموس غرق شادی و سرور شد. بابرکت‌ترین مولودی که آمدنش نه تنها پایان‌بخش نگرانی‌های شیعیان و افشای نیت فرصت‌طلبان و سودجویانی چون فرقه واقفیه و دیگر دشمنان شیعه شد، بلکه آغاز فصل نوینی از تاریخ تشیع نیز بود.

گفت‌وگوی ما با حجت‌الاسلام دکتر حمیدرضا مطهری، رئیس و عضو هیئت علمی پژوهشکده تاریخ و سیره اهل‌بیت(ع) درباره این امام دانشمند است. امامی که همه عالمان و فقیهان زمانه از عظمت و شکوه علم لدنی ایشان سر تعظیم فرود آورده بودند.

دوره حساس تشیع و اهل بیت(ع) در زمانه جوادالائمه(ع)

دکتر مطهری در ابتدا با بیان اینکه زندگانی سراسر افتخار پیامبر اسلام(ص) و ائمه هدی(ع) از زوایای مختلف قابل بررسی است، می‌گوید: روش تبلیغی معصومان(ع) نیز مانند دیگر ابعاد زندگی آن‌ها اسوه و الگو به شمار می‌آید و این نورهای پاک، لحظه‌ای از عمل به تکلیف و ابلاغ رسالت الهی غافل نبودند. دوره امام جواد(ع) دوره حساسی در تاریخ تشیع و اهل‌بیت(ع) به شمار می‌رود، زیرا او در سنین کودکی به امامت رسید، آن هم در دوره‌ای که مهم‌ترین بحران‌ها جامعه شیعه را تهدید می‌کرد.

او توضیح می‌دهد: یکی از فرقه‌هایی که در زندگی ائمه طاهرین(ع) و شیعیان بسیار سنگ‌اندازی و شبهه‌افکنی کرد، جریان واقفیه است. پس از شهادت امام کاظم(ع) عده‌ای از شیعیان به تبعیت از برخی وکلای منحرف، شهادت امام(ع) را انکار کرده و معتقد به این بودند که آن حضرت، همان امام قائم(عج) است و به‌زودی برخواهدگشت. این مشکل سبب شد برخی امام رضا(ع) را به‌عنوان امام پس از امام کاظم(ع) نپذیرند. علاوه بر آن به دلیل اینکه امام رضا(ع) تا سالیان متمادی فرزندی نداشت، در امامت آن حضرت تشکیک کرده و از مسیر صحیح ائمه اثنی‌عشری(ع) جدا شدند. پس از شهادت امام رضا(ع)، امام جواد(ع) در سن کودکی به امامت رسید. کم سن و سال بودن امام جواد(ع) سبب شد برخی از مدعیان مهدویت و قائم بودن امام کاظم(ع) و پیروان واقفیه به نشر و ترویج افکار خود بپردازند، با این بهانه که امام جواد(ع) در سن کودکی نمی‌تواند امام باشد؛ اما آن‌ها غافل بودند جایگاهی که خداوند به ائمه(ع) داده، ارتباطی با سن و سال ندارد. در روایتی که در الکافی به نقل از حسین بن بشار آمده، داریم ابن قیاما واقفی‌مذهب، در نامه‌ای که به امام رضا(ع) نوشته: شما چگونه امامی هستید که فرزند ندارید؟ حضرت رضا(ع) جواب داد: تو از کجا میدانی که من فرزند نخواهم داشت؟ به‌خدا که شب و روز نگذرد جز اینکه خدا به من پسری عنایت کند که به سبب او میان حق و باطل را فیصل دهد.

اصول و روش‌های مناظرات امام جواد(ع)

رئیس پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت(ع) در تشریح اصول و روش‌های مناظرات امام جواد(ع) بیان می‌کند: در دوره امام جواد(ع)، به دلیل فضای خاص سیاسی و مذهبی، مناظره میان گروه‌ها و فرقه‌های مختلف رونق گرفته بود. قدرت‌گیری معتزله و اهتمام آن‌ها به مباحث عقلی و مناظره آنان با پیروان مذاهب اسلامی به‌ویژه شیعیان از یک سو و حمایت برخی از خلفای عباسی از این جریان و این‌گونه مجالس از سوی دیگر، بر رونق مجالس مناظره می‌افزود. امام جواد(ع) از فرصت پیش آمده برای اثبات عقاید صحیح بهره برده و با روش‌های متفاوت به مقابله با این جریان‌ها می‌پرداخت. ایشان در مناظرات خود، ضمن احترام به مخالفان و توجه به فهم آنان، شیوه‌های مختلفی را در مواجهه با آنان به کار می‌گرفت. ایشان گاه با استدلال عقلی، گاه با دلایل نقلی و استناد به آیات قرآن و سیره نبوی، گاه با بهره‌گیری از باورهای مخالفان و برخی اوقات نیز با روش‌های ترکیبی به مناظره پرداخته و خلفای عباسی را مغلوب می‌کرد.

دکتر مطهری به استناد امام جواد(ع) به قرآن کریم اشاره کرده و می‌افزاید: یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های امام جواد(ع) در عصر مأمون و در مناظرات با مخالفان، به‌کارگیری روش نقلی و استناد و استدلال به آیات قرآن کریم و سیره و سخن پیامبر اسلام(ص) بود که این وضعیت در دوره معتصم نیز ادامه پیدا کرد. به‌طور نمونه در روایتی در مورد قطع انگشتان دزد آمده است که شخصی به سرقت اعتراف کرد و مقرر شد مجازات شود. فقها بر این عقیده بودند دست سارق از مچ یا آرنج قطع شود. وقتی نظر امام جواد(ع) را پرسیدند، فرمود: این‌ها در اشتباه هستند زیرا فقط انگشتان دست دزد باید بریده شود و بقیه دست باقی بماند. معتصم گفت: به چه دلیل؟ امام(ع) پاسخ داد: زیرا رسول خدا(ص) فرموده سجده بر هفت عضو بدن تحقق می‌پذیرد؛ پیشانی، دو کف دست، دو سر زانو و انگشتان بزرگ پا؛ اگر دست دزد از مچ یا آرنج قطع شود، دستی برایش نمی‌ماند تا سجده بجا آورد. خداوند متعال در آیه18 سوره جن می‌فرماید: «و ان المساجد لله فلا تدعوا مع الله احدا». سجده‌گاه‌ها از آنِ خداست، پس هیچ کس را همراه خدا مخوانید. بنابراین آنچه برای خداست، قطع نمی‌شود. معتصم طبق نظر امام عمل کرد و حضار شرمنده شدند.

هدف از مناظرات امام جواد(ع)

این پژوهشگر سیره اهل بیت(ع) ادامه می‌دهد: امام جواد(ع) به دلیل الگو بودن پیامبر(ص) و تأکید قرآن کریم، به سیره و سخن پیامبر(ص) استناد می‌کرد. نمونه‌های این سخن زیاد است و طبق آنچه بیان شده، یکی از مهم‌ترین این استنادات به سیره نبی اکرم(ص) را باید در مناظره‌ها و گفت‌گوهای ایشان با مخالفان فکری و در حضور خلفای عباسی دید. در گفت‌وگویی که میان امام و یحیی بن اکثم برگزار شد و شرح مفصل آن در دسترس است، امام بارها به سخن پیامبر(ص) استناد کرد.

حجت‌الاسلام دکتر مطهری با تأکید بر اینکه امام محمد بن علی التقی(ع) از فضای مناسبی که در سایه گسترش مباحث عقلی و مناظره علمی به وجود آمده بود برای ترویج باورهای صحیح اسلامی بهره برد، می‌گوید: مخاطب‌شناسی، احترام به مخالفان و تحمل دیدگاه مخالفان از نکات مهمی است که در زمینه رفتاری از مناظره‌های امام جواد(ع) می‌توان آموخت و از آن الگو گرفت و همانند آن امام برای اصلاح کج‌روی‌ها و جلوگیری از سوءاستفاده از فضای موجود به کار بست.