دین اسلام آخرین دین آسمانی است و رسول گرامی اسلام(ص) آخرین فرستاده خداوند و اسوه و الگوی جهانیان؛ آن‌گونه که قرآن کریم می‌فرماید «لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللهِ اسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کانَ یَرْجُوا اللهَ وَ الْیَوْمَ الْآخِر» وجود رسول گرامی(ص) الگویی است برای شما، آن‌ها که امید به خداوند و روز واپسین دارند. (احزاب، ۳۳)

از این رو شناختن ویژگی‌های برجسته آن بزرگوار برای ما راه‌گشاست و می‌تواند راهنمای روشنی باشد تا با انتخاب سبک زندگی آن الگو، به سعادت دنیوی و اخروی که هدف اصلی فرستادن انبیا و به‌ویژه آخرین فرستاده خداوند است دست یابیم. از دیگر سو، بهترین منبع برای شناخت این الگو، قرآن کریم است که ویژگی‌های ایشان در جای جای آن یادآوری شده است. با ملاحظه آیات قرآن می‌توان ویژگی‌های برجسته ذیل را درخصوص آن بزرگوار برداشت کرد.

۱. مهربانی با همگان

در آیه ۱۲۸ سوره توبه پیامبراکرم(ص) چنین معرفی شده است: «لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَءؤُفٌ رَحِیم»، ای مردم، پیغمبری از جنس خود شما نزد شما آمده که از زیان دیدن شما ناراحت می‌شود و نسبت به همه شما خیرخواه است و مشتاق هدایت همه مردم اعم از مؤمن و کافر بوده و در خصوص مؤمنان، مهربان و رئوف است. از این رو او معروف است به پیغمبر مهربانی‌ها. در صفحات مختلف تاریخ زندگانی آن بزرگوار این ویژگی نمود دارد و حتی رأفت و لطف ایشان شامل غیرمسلمانان نیز بوده است. به عنوان نمونه، پس از پیروزی بدون خونریزی در فتح مکه و تسلط مسلمانان بر آن شهر، شخصی این جمله را تکرار می‌کرد: «الیوم یوم الملحمه، الیوم تستحل الحرمة» (امروز روز کشتار، جنگ و انتقام است، امروز روز شکسته شدن حرمت‌هاست) اما پیامبر رحمت(ص) فرمود: «الیوم یوم المرحمه» یعنی امروز، روز رحمت و مهربانی است و اعلام عفو عمومی صادر کرده و فرمود: «اذهبوا فانتم الطلقاء» بروید که همه شما آزادید. به همین دلیل قرآن کریم هم او را رحمة‌للعالمین معرفی می‌کند.

۲. تعامل و ارتباطات

از دیگر ویژگی‌های آن پیامبر حکیم و سیاستمدار، بهره جستن از ابزار ارتباطات و تعامل با سایر اقوام و ملت‌هاست. پیمان‌های ایشان در طول دوران زندگی چه پیش از نبوت و چه پس از آن و به‌ویژه پس از مهاجرت به مدینه و تشکیل حکومت، گویای این واقعیت است. تأیید پیمان حلف‌الفضول، پیمان‌های عقبه منا، پیمان پیامبر اکرم(ص) با قبایل مختلف مدینه پس از ورود به آنجا و مواردی دیگر از نمونه‌های این اقدامات است. آن‌گونه که از بسیاری از این پیمان‌ها مشخص می‌شود، تعامل و همکاری ایشان محدود به مسلمانان نبوده و در بسیاری از موارد با غیرمسلمانان انجام پذیرفته است. یکی از اصول دیپلماسی قرآن کریم نیز تعامل با غیرمسلمانان است، مگر آنان که در تعامل با مسلمانان سیاستی خصمانه را دنبال کنند. قرآن کریم در این مورد در آیه ۶۰ سوره ممتحنه می‌فرماید: «لا یَنْهَاکُمُ اللهُ عَنِ الَّذِینَ لَمْ یُقَاتِلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَ لَمْ یُخْرِجُوکُم مِن دِیَارِکُمْ اَن تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُوا اِلَیْهِم» یعنی خداوند شما را از نیکی کردن و رعایت عدالت درخصوص کسانی که در راه دین با شما پیکار نمی‌کنند و شما را از خانه‌هایتان بیرون نکرده‌اند، نهی نمی‌کند.

۳. منطقی و اهل برهان

یکی از ویژگی‌هایی که مورد تأیید و تأکید قرآن بوده و پیامبر(ص) نیز مأمور اجرای آن است بهره‌گیری از خرد و استدلال عقلانی و برهان نیکو به منظور قانع کردن مخاطبان است تا مردم از صمیم قلب و از روی رضایت قلبی ایمان آورند نه وادار کردن آن‌ها به تسلیم در مقابل قدرت حکومت اسلامی.

قرآن کریم خطاب به پیامبر اکرم(ص) در آیه ۱۶ سوره نحل می‌فرماید: «ادْعُ إِلی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَن» فرا بخوان مردم را به راه پروردگار با استفاده از براهین عقلی و موعظه نیکو و با آن‌ها به نیکوترین شیوه به استدلال و بحث بپرداز. این شیوه پسندیده قرآنی در سخنرانی‌ها، موعظه‌ها و در جهاد تبیین نیز باید مدنظر باشد و مطالب به‌گونه‌ای بیان شود که منطقی، زیبا و جذاب باشد.

۴. استواری در مقابل دشمنان

به گواه تاریخ، پیامبر اکرم(ص) در مقابل مشکلات، ناملایمات و خصومت دشمنان، شخصیتی استوار و مقاوم داشته است. او همان‌طور که در برخورد با عموم مردم، کودکان، نیازمندان و حتی دشمنان پس از فتح و پیروزی، نرم و مهربان است در صحنه پیکار و مواجهه با دشمن استوار و پایدار است.

پایداری‌های ایشان در صحنه‌های مختلف جنگ همچون واقعه احد، خندق و... بر احدی پوشیده نیست. قرآن کریم در مورد ابعاد سه‌گانه تعامل او در آیه ۲۹ سوره فتح می‌فرماید: «محمد(ص) فرستاده خداست و کسانی که با او هستند در برابر کفار سرسخت و شدید و در میان خود مهربان‌اند. پیوسته آن‌ها را در حال رکوع و سجود می‌بینی در حالی که همواره فضل خدا و رضای او را می‌طلبند». در این آیه شریفه رابطه‌ای سه بعدی برای آن رهبر دینی و اجتماعی ترسیم شده است. رأفت و مهربانی با شهروندان و مردمان عادی و استواری و مقاومت در مقابله با دشمنان و کفاری که با مؤمنان و جامعه ایمانی در حال خصومت و جنگ هستند به قرینه آیه پیش گفته که «لا یَنْهَاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِینَ لَمْ یُقَاتِلُوکُمْ فِی الدِّین» و عبودیت و بندگی نسبت به خداوند متعال که پایه و اساس تمام خلقیات و سجایای آن رهبر فرزانه است. مؤمنان نیز در سبک زندگی ایمانی خود با الگوپذیری از پیامبر اکرم(ص) باید این ابعاد سه‌گانه رفتاری را مدنظر قرار دهند تا جامعه رنگ نبوی به خود گیرد و در راستای اهداف فرستادن پیامبران رشد و تعالی یابد.

۵. تدبیر و آینده‌نگری

از دیگر ویژگی‌های آن اسوه اجتماعی و فردی، آینده‌نگری در مورد مسلمانان و جامعه اسلامی است. از  این رو بر اساس دستور وحیانی قرآن کریم از آغازین روزهای اعلام رسالت و به‌خصوص در واپسین ایام زندگی خود موضوع امامت و جانشینی را مطرح کرد تا لطف ایشان نه تنها در زمان حیات که پس از رحلت ایشان نیز شامل جامعه مؤمنان شود. آنجا که در روز هجدهم ذی‌الحجه در بازگشت از حجة‌الوداع و در سرزمین غدیر، جانشین و امام پس از خود را به مردم معرفی کرد.