بارگاه مطهر امام هشتم(ع) دارای آثار موزه‌ای، فرهنگی، تاریخی و... کم‌نظیر و در بعضی مواقع بی‌نظیر در سطح دنیای اسلام و جهان است؛ همچنین مراسم، آداب و تشریفات خاصی هم در این قطعه از بهشت در طول ادوار و قرون مختلف انجام می‌شده که تا امروز نیز با رعایت شئون مذهبی و دینی و ملی خاص خود انجام می‌شود. اما موضوعی که در این میان نباید فراموش شود، اهتمام به ثبت ملی میراث ملموس و ناملموس بارگاه منور حضرت رضا(ع) در مراجع و مراکز مربوط است. به همین بهانه پای صحبت‌های راحله یگانه، کارشناس ارشد رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی و کارشناس توسعه و ترویج میراث ناملموس موزه‌های آستان قدس رضوی نشستیم و او از اقدامات مرتبط با این موضوع برایمان گفت.

در ادامه بخش‌هایی از گفت‌وگوی قدس با وی را می‌خوانید.

«ثبت ملی» چیست و فرایند انجام آن چگونه است؟

آثار ملی، مجموعه‌ای از آثار تاریخی ایران است که به سبب قانون حفظ آثار ملی مصوب سال ۱۳۰۹ مجلس شورای ملی به‌طور رسمی ثبت شده‌اند. براساس این قانون «تمامی آثار صنعتی و ابنیه و اماکنی را که تا پایان دوره سلسله زندیه در مملکت ایران احداث شده، ازجمله منقول و غیرمنقول، با رعایت ماده3 این قانون می‌توان جزو آثار ملی ایران محسوب داشت و تحت حفاظت و نظارت دولت است». پس از ۲۵ سال، در تاریخ ۱۱ بهمن ۱۳۳۴شمسی با ثبت کاخ گلستان، ممنوعیت ثبت آثار مربوط به قاجاریه و پس از آن برداشته شد. همچنین فهرستی رسمی از این آثار با نام «فهرست آثار ملی ایران» منتشر شده ‌است.

اما فرایند ثبت یک اثر در فهرست آثار ملی، پنج مرحله دارد و یک اثر باید دارای دست‌کم یکی از چند مشخصه اصلی در این زمینه باشد. این پنج مشخصه به اختصار عبارت‌اند از: «اثر نشان‌دهنده مقطعی از تاریخ ملی یا بین‌المللی با بار غنی فرهنگی و تاریخی باشد»، «اثر متعلق یا در ارتباط با شخصیت‌های برجسته تاریخ کشور یا نشانگر گوشه‌ای از زندگی، فعالیت یا آثار آنان باشد»، «اثر در سطح ملی یا بین‌المللی شاخص یک مبدأ تاریخی یا نقطه عطف در تاریخ انسان یا دست ساخته‌های او یا حرکتی تاریخی باشد»، «اثر در سطح ملی یا بین‌المللی حاوی اطلاعات جامعی از تاریخ و معارف انسانی، فرهنگ و تمدن بشری تاریخ علوم و فنون هنرها باشد یا نقش تعیین‌کننده‌ای را در این زمینه ایفا کند»، «اثر به طور عرف، نزد عامه مردم مورد احترام یا توجه خاص باشد».

براساس قانون، وظیفه تشخیص آثاری که قابلیت حفظ و نگهداری و ثبت در فهرست آثار ملی کشور را دارا هستند، برعهده وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی است.

میراث فرهنگی به طورکلی به چه گروه‌هایی تقسیم می‌شوند؟

به طور کلی، میراث فرهنگی شامل دو گروه است: گروه اول «میراث فرهنگی مادی یا ملموس» و گروه دوم «میراث فرهنگی معنوی یا ناملموس». گروه اول به آثاری گفته می‌شود که قابل دیدن و لمس کردن هستند، مانند بناهای تاریخی، اشیای موزه‌ای و…  ابعاد مادی میراث فرهنگی از دیرباز به سبب ماهیت و ویژگی‌های صوری و ظاهری خود، شناخته شده بودند و ارزش‌های آن کم و بیش در هر دوره مورد تأکید قرار می‌گرفتند. همچنین تخریب آن محسوس و قابل دیدنو اهمیت بازسازی، حفاظت و نگهداری آن پیوسته آشکار و واضح بوده است.

گروه دوم، گنجینه زنده بشری به شمار می‌رود و بازتاب مجموعه‌ای از فرایندهای ذهنی است که در یک جامعه در دوره‌های گوناگون تاریخی شکل می‌گیرد و با اصولی ثابت و قابل شناخت به خلاقیت‌های صوری و مادی منجر شده و بازتابی از نیازها و نیز پاسخ به آن نیازها را در خود داراست. هنجارها و قانونمندی‌های این مجموعه پیوسته به‌گونه‌ای ناخودآگاه و روایی و سنتی از نسلی به نسل دیگر منتقل و آموخته شده و معیارهای ارزشی آن‌ها همیشه مورد احترام جمعی و گروهی قرار می‌گیرد، مانند زبان، دانش سنتی، اساطیر، قهرمانان و اسطوره‌ها، آداب و رسوم و تشریفات و... .

درباره ثبت ملی آثار در مجموعه آستان قدس رضوی توضیح دهید.

از سال 1398 به پیشنهاد اداره کل میراث فرهنگی خراسان رضوی و با همکاری اداره ارزیابی، مستندنگاری و معرفی آثار موزه تصمیم به انتخاب آثار برای ثبت در فهرست آثار ملی گرفته شد و برهمین مبنا با برگزاری کمیته انتخاب آثار و رایزنی با کارشناسان اداره پژوهش، آثار پیشنهادی پس از برگزاری جلسات دفاع مربوط به فرایند ثبت ملی به ترتیب در سال 1399 تعداد 15 اثر، سال 1400 تعداد 18 اثر، سال 1401 تعداد32 اثر  و در سال 1402 تعداد 35 اثر شامل آثار ملموس در نوبت ثبت ملی قرار گرفتند.

 در همین راستا، شورای ثبت آثار استان خراسان رضوی در سال‌های اخیر با همکاری آستان قدس رضوی اقدام به ثبت آیین نقاره‌نوازی، آیین سلام، آیین تشرف زائران پیاده به حرم مطهر امام رضا(ع) و... کرد که ازجمله آثار ناملموس بوده و درادامه آن با همکاری کارشناسان اداره مطالعات در حوزه معاونت موزه‌‏های آستان قدس رضوی دو آیین دیگر شامل آیین خطبه‌خوانی و آیین صفه (ازمراسم مربوط به خدمه حرم مطهر امام هشتم(ع)) را نیز برای سال جاری در دست اقدام دارد.

چه اقداماتی باید برای ثبت ملی آثار موجود در موزه‌های حرم مطهر رضوی انجام شود؟

فرایند ثبت ملی آثار موجود در موزه‌های بارگاه منور حضرت امام رضا(ع) دارای مراحل مختلفی است که به اختصار بعضی از این مراحل عبارت‌اند از: انتخاب فهرستی از آثار دارای قدمت و نفاست بیشتر، ارسال فهرست تهیه شده برای کارشناسان میراث فرهنگی خراسان رضوی به‌منظر بررسی و اعلام نظر، تکمیل پرونده‌ها بر اساس شناسنامه‌های آثار موزه‌ای، اقدامات مربوط به جلسه دفاع اولیه با حضور کارشناسان اداره کل میراث فرهنگی استان خراسان رضوی، مرحله نهایی برای دفاع پایانی از پرونده‌های آثار در وزارت میراث فرهنگی، در خاتمه پس از تأیید و تصویب آثار، حکم ثبت ملی اثر برای سازمان ارسال شده و از زمان ابلاغ حکم، آثار منتخب موزه در گروه آثار ملی کشور به شمار می‌روند.

ثبت ملی آثار، چه مزایایی برای آستان قدس رضوی دارد؟

ثبت ملی این آثار (میراث ملموس و ناملموس) در زمینه‌های متعدد ازجمله «معرفی هنرمندان شاخه‌های مختلف هنری که شاید بی‌نام و نشان بوده‌اند و تشویق مردم به امر خداپسندانه و زیبای وقف در زمینه آثار هنری»، «معرفی و شناسایی هرچه بهتر آستان قدس رضوی و موزه‌های آن به عموم اقشار و علاقه‌مندان به هنر و آثار هنری و معرفی آن‌ها در عرصه جهانی»، «حفظ و صیانت از آثار باستانی و قدیمی و جلوگیری از صدمه و خدشه‌دار شدن آثار هنری»، «ثبت آیین‌ها و مراسم حرم مطهر رضوی که به لحاظ تاریخی و ارزش معنوی منحصر به‌فرد است» و... می‌تواند ثمربخش باشد.