پرچمی که نشان و نمادی برای این بارگاه مقدس بوده و برای زائران این آستان نوعی نشانه و راهنماست. همان‌طور که شاعر می‌گوید: «... آن پرچمی که بر سر بام حریم توست، راه بهشت را به محبان نشان دهد...». به همین بهانه در ادامه، بخش‌هایی از سخنان زهرا فاطمی مقدم، کارشناس مسئول بخش ارزشیابی و پیش‌آرشیو اسناد در مرکز اسناد آستان قدس رضوی در گفت‌وگو با خبرنگار قدس درباره تاریخچه پرچم حرم مطهر امام رضا(ع) را می‌خوانید.
پرچم و بیرقی به یاد امام رضا(ع)
این پرچم سبز برافراشته بر گنبد طلای حرم منور رضوی سابقه‌ای طولانی و تاریخی خواندنی دارد. در مورد تاریخ نصب پرچم بر فراز گنبد مطهر، مستندات روشنی در دست نیست، اما دست‌کم بر اساس منابع موجود از دوره تیموری، حرم مطهر امام رضا(ع) عَلَم و یا به تعبیر دیگر، رایت و بیرقی منتسب به نام و یاد امام رضا(ع) داشته که هنگام حضور برخی افراد در حرم منور، علما و نجبای مشهد با این علم و بیرق به استقبال و یا بدرقه آن‌ها می‌رفته‌اند. بر اساس متنی به‌جا مانده از اوایل قرن دهم هجری و از دوره صفوی، به بزرگان دینی که به زیارت حرم مطهر امام رضا(ع) مشرف می‌شدند، نشان و نامه‌ای ممهور به مُهر امام رضا(ع) همراه با خلعت و لوا اهدا می‌شده است. اما باز هم مشخص نیست این پرچم و یا لوا به چه شکلی بوده و اینکه آیا این پرچم بر جایی نیز نصب بوده یا خیر؟
علمداران رضوی
بر اساس اسناد به‌جا مانده از دوره صفوی، در تشکیلات اداری حرم مطهر با شغل «عَلَمدار» مواجه می‌شویم. این گمان مطرح است که افراد در مراسم، موظف به حمل لوا و پرچم بوده‌اند. همچنین در برخی منابع نیز اشاره شده تا دوره قاجار هنگام استقبال از رجال حکومتی، طوق و عَلَم توسط کارکنان حرم مطهر امام هشتم(ع) حمل می‌شده است. با این حال، هیچ یک از منابع تا دوره قاجار اشاره به وجود پرچم مخصوص حرم مطهر رضوی نمی‌کنند.
در دوره قاجار و در سال 1284 قمری «علی نقی حکیم‌الممالک» در خاطراتش از «عَلَم و بیرق زرنگار سرکار فیض آثار» خبر می‌دهد. همچنین براساس اسناد مربوط به اواخر دوره قاجار «بیرق شیر و خورشید» به عنوان پرچم ملی ایران و «بیرق سبز گنبد مطهر» که احتمالاً ویژه حرم مطهر رضوی بوده، در ایام معمولی در حرم منور امام رضا(ع) برافراشته می‌شده است. در ایام محرم‌الحرام نیز از «بیرق سیاه» استفاده می‌شده است.
نصب پرچم بر ایوان‌های حرم مطهر رضوی
با توجه به تفاوت اسناد در این زمینه، به نظر می‌رسد شیوه و دستورالعمل مشخصی برای نصب پرچم در حرم مطهر وجود نداشته و این پرچم‌ها به صورت همیشگی و دائمی نصب نبوده‌اند. عکس‌های به‌جا مانده از دوره قاجار نیز مؤید این مطلب است. در عکس مربوط به روز عاشورا سال1309 هجری قمری که نمایی از حضور زائران در صحن سقاخانه (صحن عتیق) آن روز و صحن انقلاب اسلامی (امروزی) را نشان می‌دهد، پرچمی تیره رنگ و احتمالاً مشکی (با توجه به سیاه سفید بودن عکس) بالای ایوان طلای این صحن دیده می‌شود. این در حالی است که روی گنبد پرچمی دیده نمی‌شود. این موضوع در دیگر عکس‌های حرم مطهر تا پایان دوره پهلوی اول نیز همچنان مشهود است. البته در سندی مربوط به سال 1315 هجری شمسی سابقه نصب پرچم در حرم مطهر چنین آمده است:
«... چون از سابق معمولاً در سردرب‌های ایوان طلا و ایوان عباسی و فوق گنبد مطهر در دو ماه محرم و صفر بیرق سیاه و باقی ایام بیرق سبز نصب می‌شد، اینک که بیرق‌های سیاه برداشته شده و بیرق‌های سبز هم کهنه و قابل استفاده نیست، در صورت لزوم و تصویب، امر به تهیه پارچه سبز جهت بیرق‌های مزبور بفرمایید...».
گویا بر اساس همین نامه، مکاتبه‌ای با دربار شاهنشاهی در این خصوص انجام می‌شود که در پاسخ در نامه‌ای محرمانه، به آستان قدس تنها اجازه نصب پرچم دولتی در حرم مطهر رضوی داده و از نصب سایر پرچم‌ها منع می‌شود. همین دستور سبب می‌شود تا سال‌های ابتدایی دوره پهلوی دوم، دیگر خبری از برافراشته شدن پرچم مخصوص حرم مطهر در بارگاه منور رضوی وجود نداشته باشد. تا اینکه در سال1327 شمسی، نایب‌التولیه وقت آستان قدس رضوی پیشنهاد طراحی پرچمی سبز رنگ با نقش عبارت «لااله الا الله، محمد رسول الله» در یک رو و در روی دیگر آن، عبارت «السلطان علی بن موسی‌الرضا» را می‌دهد. مکاتبات موجود در اسناد سال‌های بعد گویای موافقت و انجام این موضوع است. البته با توجه به عکس‌های سال‌های انتهایی دوره پهلوی، نشان تاج نیز به پرچم اضافه می‌شود.
نصب پرچم بر فراز گنبد طلای حرم مطهر رضوی
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، بخشی از حدیث معروف امام رضا(ع) به عنوان حدیث سلسلةالذهب روی پرچم طراحی شد، به این صورت که عبارت «لا اله الا الله» که در قالب گنبد و گلدسته طراحی شده، به عنوان نشان آستان قدس رضوی در مرکز پرچم نقش بسته و بالای آن نیز عبارت «فَمَن دَخَلَ حِصْنی أمِنَ مِن عَذابی» که عبارت دیگری از حدیث سلسلةالذهب است، به صورت قوسی و کمانی طراحی شده است. البته در زیر نشان لا اله الاالله، عبارت «نصر من الله و فتح قریب» که بخشی از آیه شریفه سیزدهم سوره مبارکه صف است نیز درج شده است. همچنین در حاشیه پرچم، کلمه «رضا(ع)» نیز دور تا دور پرچم طراحی شده است. این پرچم همیشه به جز ایام سوگواری بر فراز گنبد طلای حرم منور رضوی در اهتزاز است. اما در ایام عزاداری‌های محرم و صفر و شهادت حضرات معصومین(ع) و در برخی مناسبت‌ها و سوگواری‌های مذهبی و ملی، با پرچم مخمل سیاهرنگ با همان نقش و طراحی، تعویض می‌شود.
نظر شما