پنل اول همایش مسجد و نظم اجتماعی در ایران، با عنوان «مدیریت و سیاستگذاری مسجد اجتماعی» شنبه ۱۹ اسفند ۱۴۰۲ با مدیریت سیدمحمدحسین هاشمیان، عضو هیئت‌علمی دانشگاه باقرالعلوم (ع) و دبیری زهرا گلپایگانی، دانش‌آموخته دکتری سیاستگذاری فرهنگی دانشگاه باقرالعلوم (ع) برگزار شد.
مهدی ناظمی اردکانی، عضو هیأت‌علمی دانشگاه امام حسین (ع)، حسین عرب اسدی، مدرس دانشگاه و صبورا امین‌فر، دانش‌آموخته دکترای سیاستگذاری فرهنگی از اعضای این پنل و عباس نوذری، علی جعفری و منصوره فصیح رامندی از ارائه‌دهندگان این پنل بودند.
در این پنل، عباس نوذری، «گونه‌شناسی ذهنیت‌های خط‌مشی‌گذاران و مجریان نهادهای متولی امور مسجد»، علی جعفری «بوروکراسی نماز (مطالعه موردی ستاد اقامه نماز) و منصوره فصیح‌رامندی «وظایف حکومت دینی در تأمین حق فرهنگی بر مسجد با تأکید بر بند اول از اصل سوم قانون اساسی) را ارائه کردند.
پنل دوم همایش مسجد و نظم اجتماعی در ایران با عنوان «مسجد اجتماعی و حکمرانی فرهنگی»، شنبه ۱۹ اسفند ۱۴۰۲ در تالار گفت و گوی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران با مدیریت تقی آزاد ارمکی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران و عضویت سید مجید امامی، دبیر شورای فرهنگ عمومی کشور و دبیری صابر اکبری، دانش‌آموخته دکترای مردم‌شناسی دانشگاه تهران، برگزار شد. میثم فرخی، جواد زاهدی، محمدحسین رفیعی و کریم مهری از ارائه دهندگان این پنل بودند.
مقالات «رویکردهای مطلوب خط‌مشی‌گذاری حکومت پیرامون مسجد در جمهوری اسلامی»، «مدل نظری و اجرایی مشارکت مردم جهت مقابله با آسیب‌های اجتماعی بر پایه مداخلات اجتماع‌محور بر پایه مساجد و امام محله» و «نقش مسجد در خط‌مشی‌گذاری و حکمرانی فرهنگی» به ترتیب از سوی میثم فرخی، کریم مهری و جواد زاهدی ارائه شدند.
پنل سوم همایش مسجد و نظم اجتماعی در ایران هم با عنوان «تجربه‌نگاری تاریخی در مساجد اجتماعی ایران» شنبه ۱۹ اسفند ۱۴۰۲ با مدیریت حجت‌الاسلام محسن الویری، عضو هیئت‌علمی دانشگاه باقرالعلوم (ع) و دبیری یعقوب پناهی، دکترای تاریخ اسلام دانشگاه اصفهان، برگزار شد. علیرضا پهلوان شریف، فعال و پژوهشگر مسجد و سعید طاووسی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی اعضای این پنل بودند.
در ابتدای این پنل محسن الویری درباره اهمیت تاریخ شفاهی در عرصه تاریخ اجتماعی مساجد گفت: مساجد کارکردهای مختلفی از کارکرد کالبدی و فیزیکی تا کارکرد عبودی دارند اما به نظر می‌رسد در وجه اجتماعی مساجد، کار خاصی صورت نگرفته است. از این‌رو این بُعد، شایسته پژوهش‌های زیادی است. وجه اجتماعی مسجد همان تاریخ اجتماعی مسجد است که همانطور که تاریخ اجتماعی به‌طور کلی می‌تواند دریچه‌های نویی را به روی گذشته ما باز کند و ابهامات زیادی را برطرف نماید، تاریخ اجتماعی مسجد هم می‌تواند همین کارکرد را داشته باشد. تاریخ اجتماعی مسجد را می‌توان در دو عرصه تاریخ گذشته و تاریخ معاصر کار کرد. بخش گذشته از طریق سندپژوهی امکان‌پذیر است اما در مورد تاریخ معاصر می‌توان به تاریخ شفاهی روی آورد. در این بخش، مهره‌های کلیدی کسانی هستند که تجربه و نقش‌آفرینی محوری در مساجد داشته‌اند. خروجی این کار، تولید سند تاریخی خواهد بود که باید هرچه زودتر با نقش‌آفرینی دانش‌آموختگان و پژوهشگران تاریخ انجام شود.
در این پنل، صابر جعفری و رضا بیطرفان به ارائه مقاله‌های «تجربه مواجهه دینداران با اماکن دینی و مسجد در دهه ۴۰ و ۵۰» و «تحلیل نتایج عملی راهبرد فرهنگی در فعالیت‌های مسجد لنبان اصفهان در اواخر دهه ۶۰ هجری شمسی» پرداختند.
مسجد هامبورگ است تلاش کرد دیالوگی بین مسلمانان و غیرمسلمانان ایجاد کند
پنل چهارم همایش مسجد و نظم اجتماعی در ایران با عنوان «تجربه‌نگاری مساجد جهان» با مدیریت رضا ملکی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی و دبیری زهرا شهرزاد، دانش‌آموخته دکترای جامعه‌شناسی دانشگاه الزهرا (س)، شنبه ۱۹ اسفند ۱۴۰۲ در تالار گفت‌وگوی دانشکده علوم‌اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد. حمید پارسانیا، عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران، حبیب‌رضا ارزانی، رئیس اسبق ستاد کانون‌های فرهنگی هنری مساجد کشور و رایزن فرهنگی ایران در مالزی و مجتبی بیدقی، عضو هیئت‌علمی و معاون پژوهشی آکادمی اسلامی آلمان از اعضای این پنل بودند.
در ابتدای این پنل، رضا ملکی با تقسیم جوامع به اسلامی و غیر اسلامی، از کارکرد اجتماعی مسجد در این جوامع سخن گفت و اظهار داشت: کارکرد اجتماعی مسجد در جوامع اسلامی و غیر اسلامی متفاوت است. مطابق تجربیات زیسته فعالیت مسجد در سرزمین‌های غیر اسلامی، این مساجد کارکرد اجتماعی بیشتری دارند چون در این جوامع، مسلمانان بیشتر از جوامع دیگر نیازمند تقویت ارتباط و هویت خود هستند. از این‌رو مساجد، دیگر کارکرد دینی صرف ندارند و کارکرد اجتماعی ارتباط با جوامع غیر مسلمان دارند. ازجمله این مساجد، مسجد هامبورگ است که تلاش کرد دیالوگی بین مسلمانان و غیرمسلمانان ایجاد کند. این قبیل روابط را در جوامع اسلامی کمتر می‌بینیم چون نیاز به آن حس نمی‌شود. اما لازم است این مساجد نیز کارکرد اجتماعی خود را بیابند.
در این پنل، حسین شعاعی، جبار رحمانی و فرهاد بیانی به ارائه مقالات خود با عناوین «ظرفیت‌شناسی مسجد در دیپلماسی عمومی جمهوری اسلامی ایران؛ با تأکید بر تجربیات کشورهای مسلمان»، «مسجد در آلمان با تأکید بر اتحادیه دیتیب در مساجد آلمان» و «فربه‌تر از صومعه؛ تحلیل جامعه‌شناختی کارکردهای مسجد در مناطق کردنشین اهل سنت» پرداختند.
مسجد باید در حل مسائل اولویت‌دار جامعه نقش ایفا کند
پنل پنجم همایش ملی مسجد و نظم اجتماعی با عنوان «مسجد اجتماعی و اقتضائات شهر و محله» با مدیریت علی انتظاری، عضو هیئت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی و دبیری سیمین ویسی، دانش‌آموخته دکتری جامعه‌شناسی فرهنگی دانشگاه علامه طباطبایی، یکشنبه ۲۰ اسفند ۱۴۰۲ در تالار گفت‌وگوی دانشکده علوم‌اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد. بهزاد عمران‌زاده، عضو هیئت‌علمی دانشگاه امام حسین (ع) و حسین ایمانی جاجرمی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران، از اعضای این پنل بودند.
در این پنل، محسن الویری، محمدرضا قائمی‌نیک و مجید یوسفی به ارائه مقالات خود با عناوین «مسجد: الگوی جامعه دینی؛ هویت‌بخشی محله؛ رویکردی تاریخی»، «کارکرد مسجد در زیست شهری (مطالعه موردی مساجد بافت پیرامون حرم رضوی (ع))» و «مبانی اصالت محله در شهر اسلامی با تأکید بر مرکزیت مسجد» پرداختند.
در این پنل علی انتظاری از تهدیدات پیش‌آمده برای محله به‌عنوان فرصتی برای احیای آن یاد کرد و اظهار داشت: باید ارکان و اجزای مسجد را در رابطه با محله مورد شناسایی قرار دهیم. سیاست‌های مدیریت شهری تهدیدات زیادی را متوجه محله کرده است. ما همچنان نیاز به محله داریم و باید به این نیاز به خوبی پاسخ دهیم. اتفاقاً این تهدیدات پیش‌آمده برای محله می‌تواند فرصتی برای احیای آن و بازیابی جایگاه مسجد باشد.
بهزاد عمران‌زاده هم در این پنل از ضرورت ایفای نقش مسجد در حل مسائل اولیت‌دار جامعه سخن گفت و تصریح کرد: تعریف کارکردهای متعدد و متنوع برای مسجد جهت رفع نیاز، به دلیل تعریف رقبای زیاد برای مسجد، مسیر دوری است. راهبرد کلان، همان احیاست اما روش را باید به سمت حل مسائل اولویت‌دار جامعه ببریم. با ایفای نقش در حل مسائل اولویت‌دار، می‌توان امید داشت مسجد به متن زندگی اجتماعی بیاید و کارکردهای خود را دوباره بیابد.
حسین ایمانی جاجرمی هم با تقسیم جوامع به پیشامدرن و مدرن و صحبت از منطق فعالیت‌ها در این جوامع، خاطرنشان کرد: فعالیت‌ها در جوامع پیشامدرن، درهم تنیده بودند به همین دلیل مسجد کارکردهای متعددی داشت. اما منطق جوامع مدرن، تفکیک فعالیت‌هاست. امروز یکی از مسائل نگران‌کننده، تحت‌الشعاع قرارگرفتن استقلال و حریم مسجد است. مساجدی که در دهه اخیر ساخته شده‌اند، جنبه تجاریشان بر جنیه دینی آن‌ها غلبه دارد. این در حالیست که مساجد گذشته هویت و حریم دینی خاص خود را داشتند. اگر مسیر توسعه شهری با همین مدل پیش رود، این اتفاقات در آینده نیز بازتولید خواهد شد.
مسجد باید مرتب از نوجوان کنش بگیرد و به او واکنش نشان دهد
پنل ششم همایش مسجد و نظم اجتماعی هم با عنوان «مسجد اجتماعی و فرهنگ نوجوانی» با مدیریت عبدالکریم خیامی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه امام صادق (ع) و دبیری مهدی عباسی، دانش‌آموخته دکترای جامعه‌شناسی دانشگاه خوارزمی یکشنبه ۲۰ اسفند ۱۴۰۲ در دانشکده علوم‌اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد. کمال خداداده، رئیس ستاد هماهنگی کانون‌های فرهنگی و هنری مساجد کشور، فرزانه فخریان، مشاور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در امور کودک و نوجوان و زهرا محسنی‌فرد، دانش‌آموخته دکترای جامعه‌شناسی فرهنگی از اعضای این پنل بودند.
در این پنل، علیرضا پهلوان‌شریف و رضا امینی هرندی به ارائه مقالات خود با عناوین «تعامل مسجد، کودک و نوجوان: شناخت وضع موجود، طرح‌هایی برای بهبود» و «نظریه سیاسی مشارکت فرهنگی-اجتماعی نواجوانان در مسجد» پرداختند.
عبدالکریم خیامی در این پنل به برخی واقعیت‌های دوره نوجوانی اشاره و عنوان کرد: ما در فهم نوجوانی در ایران به‌شدت دچار فقر کلیت‌گرایی هستیم. یعنی نوجوان را از تمام نسبت‌هایش جدا و سپس مطالعه می‌کنیم که این درست نیست. دوم اینکه عمدتاً نوجوانی را می‌سنجیم و در ارائه نمودارها معمولاً توفیق داریم اما زمانی که می‌خواهیم وارد جهان ذهنی نوجوان شویم، دچار فقر می‌شویم. همچنین در حوزه نوجوانی، روانشناسی‌زده هستیم. ما در ایستگاه روانشناسی مانده‌ایم و نمی‌توانیم از این ایستگاه به اندازه کافی برای شناخت نوجوان، پرتوافکنی کنیم. لذا لازم است از تحلیل‌های تک‌بعدی در شناخت نوجوان عبور کنیم. کارکردگرایی و حرکت‌نکردن به سمت مطالعات فرهنگی و گفتمانی، نقص بعدی ما است که باید فکری برای آن شود.
حال با توجه به این واقعیت‌ها؛ اگر بپذیریم که خودشناسی مشارکتی یا بازتابی، یکی از ویژگی‌های اصلی نوجوان است، مسجد باید در این بخش حضور داشته باشد و به نوجوان بازتاب دهد کیست. اگر مسجد می‌خواهد کار تربیتی کند، باید در این ایستگاه مرتب از نوجوان کنش بگیرد و به او واکنش نشان دهد. ما در مسجد باید برای نوجوان که دنبال بروز و نمایش خود است، امکان بروز فراهم کنیم وگرنه دیگران مانند رسانه‌های کشورهای دیگر این کار را برای او خواهند کرد.
کمال خداداده گفت: بیشتر از نیاز به ساختار و سازمان، نیازمند تولید دانش مدیریتی مسجد هستیم. دانش مدیریتی کنونی ما سنخیتی با نوجوانان ندارد. بنابراین باید در نرم‌افزار مدیریتی مسجد، یک بازتعریف داشته باشیم. مساجد حتی از نظر ساختار معماری هم باید تغییر کنند. چون مساجد باید مهیای حضور نوجوان باشند.
فرزانه فخریان گفت: ما می‌خواهیم نوجوان پیشران داشته باشیم که به مسجد هم برود اما هنوز در ادبیات پژوهشی خود به این نقطه نرسیده‌ایم که مسجد چه خصوصیاتی داشته باشد. باید در توصیف مسجد موفق کار پژوهشی جدی انجام دهیم تا معیار عمل قرار گیرد. ما باید مختصات ویژه مسجد را پیدا کنیم و سپس با استناد به آن‌ها بگوییم نوجوان به چه دلایلی باید به مسجد بیاید.
زهرا محسنی‌فرد هم با بیان اینکه ادبیات پژوهشی کم‌رنگی در زمینه نوجوانی داریم، اظهار کرد: مطالعه حوزه نوجوانی را حتماً باید با کار کیفی انجام دهیم. ما باید صدای این گروه بی‌صدا باشیم. در این زمینه به‌شدت نیازمند مخاطب‌شناسی هستیم. ما باید گروه‌ها و انواع مختلف نوجوانان را بپذیریم و مناسب با هرکدام، رویه‌ها و برنامه‌های متنوعی ذاشته باشیم.
بیشتر ادبیات مسجد از سوی انگلیسی‌ها و غیرمسلمانان تولید شده است
پنل هفتم همایش ملی مسجد و نظم اجتماعی در ایران با عنوان «مسجد، زنان و کنشگری اجتماعی» یکشنبه ۲۰ اسفند ۱۴۰۲ با مدیریت سهیلا صادقی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران و دبیری زهرا گلپایگانی، دانش‌آموخته دکترای سیاستگذاری فرهنگی دانشگاه باقرالعلوم (ع) و عضویت عاطفه خادمی، عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه مطالعات فرهنگی، اجتماعی و تمدنی و فهیمه فرهمندپور، عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران در دانشکده علوم‌اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد.
در این پنل، الهه یداللهی، محمدحسین شاه‌آبادی، زهرا شهبازی و علی بوداقی به ارائه مقالات خود با عناوین «تجربه زیسته‌ای از فضای کار اشتراکی مادران و کودمان در مساجد؛ بستری برای رشد و تعالی خانواده و ارتقا سطح فرهنگی و اجتماعی محلات»، «بررسی عناصر تأثیرگذار در جذب حداکثری زنان و دختران در مسجد تراز و سرآمد شهر تهران» و «مطالعه کیفی عوامل موثر بر مشارکت زنان شهر اهواز در برنامه‌های مساجد» پرداختند.
در این پنل سهیلا صادقی در انتقاد از کمبود ادبیات پژوهشی مربوط به مسجد گفت: نهاد مسجد همواره در بطن جامعه ایران به لحاظ تنویر افکار عمومی، شکل‌بخشی به هویت اجتماعی و بسیج مردم و انسجام اجتماعی، نهاد تأثیرگذار بوده اما متأسفانه کمتر به این نهاد پرداخته شده است. جای تأسف دارد که در بررسی ادبیات مسجد، بیشتر متون از سوی انگلیسی‌ها و غیرمسلمانان تولید شده‌اند. از این‌رو این همایش می‌تواند مقدمه خوبی برای پژوهشگران در ارزیابی اهمیت این نهاد مهم اجتماعی در بدنه مردم باشد. یکی از عواملی که شاید در سال‌های اخیر ضربه‌زننده باشد، موضوع لجاجت‌های سیاسی است که باید مورد بررسی جدی قرار گیرد. میزان اثرگذاری این موضوع در از رونق‌افتادن مساجد، نیازمند پژوهش‌های جدی است.
عاطفه خادمی هم به اهمیت مدل‌های فعال‌سازی مساجد اشاره و تصریح کرد: اینکه بخوایم همه چیز را در یک ظرف بریزیم، صحیح نیست. ما به نگاه بومی که اقدام‌ها و فعالیت‌های فعال‌سازی مساجد را شاخص‌گذاری کند، نیازمندیم؛ نگاهی که مقبولیت و مشروعیت داشته باشد.
نظر شما