«دعا» راهی برای سخن گفتن مخلوق با خالق است و انبیای الهی و اهل بیت مکرم(ع) به آن اهمیت فراوانی می‌دادند. بر اساس روایات، در میان ادعیه‌ وارده، دعای کمیل از افق دانش نبوت پیامبری چون حضرت خضر(ع) و امامت معصومی چون امیرالمؤمنین(ع) طلوع کرده و اهل بیت عصمت و طهارت(ع) نیز به این دعا عنایت ویژه‌ای داشتند. دعایی جامع و سرشار از مسائل عالی الهی، اعتقادی، اخلاقی و عرفانی که اهل بیت(ع) جایگاه این دعا را میان تمام دعاها، چون جایگاه انسان در میان همه موجودات دانسته و از آن به «انسان الادعیه» تعبیر کرده‌اند.

برای پی بردن به حقایق مطرح شده در این دعا به زبان روز، با حجت‌الاسلام محمدرضا غریبی، دبیر کمیسیون مسائل حوزه شورای تخصصی حوزوی شورای عالی انقلاب فرهنگی به گفت‌وگویی مبسوط پرداختیم. آنچه در ادامه می‌خوانید نخستین بخش از شرح این دعاست.

دعا مغز عبادت است

حجت‌الاسلام غریبی با اشاره به اهمیت دعا می‌گوید: در میان تمام عبادات؛ نماز، روزه، حج و جهاد، از «دعا» با عنوان مغز عبادت یاد شده است. در روایتی از پیامبر گرامی اسلام(ص) داریم «الدُّعاءُ مُخُّ العِبادَةِ، و لا یَهلِکُ مَعَ الدُّعاءِ أحَد». به این معنا که دعا مغز عبادت است و با وجود دعا هیچ شخصی هلاک نمی‌شود. به بیانی دیگر، اگر شخصی از اعماق وجودش از خدای بزرگ درخواستی داشته باشد و درِ خانه او برود، مورد عنایت قرار می‌گیرد. اینکه دعا مغز عبادت یا عین عبادت ذکر شده نیز به حقیقت مفهوم دعا اشاره دارد. دعا مرکز راهبردی و راهبری خالص هر عبادتی است. همچنان که خداوند در آیه 56 سوره ذاریات فرموده «وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ» و جن و انس را نیافریدم مگر برای اینکه عبادت کنند. این عبادت عنصر خالصی دارد به نام دعا. همچنین خداوند متعال در آیه60 سوره غافر می‌فرماید «وَ قالَ رَبُّکُمُ ادْعونی اَسْتَجِبْ لَکُمْ اِنَّ الَّذینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرین» پروردگار گفته است: مرا بخوانید تا دعای شما را بپذیرم. کسانی که از عبادت من تکبر می‌ورزند به‌زودی با ذلت وارد دوزخ می شوند. ما مأمور هستیم درِ خانه خدا رفته و دعا کنیم.

این فعال فرهنگی حوزوی ادامه می‌دهد: گاهی ادعیه‌ای که به وسیله آن‌ها با خدای متعال صحبت می‌کنیم، مأثور است، یعنی دعایی که از معصومین(ع) نقل شده است. دعای غیرمأثور هم یعنی دعایی که خودمان بیان می‏کنیم که مضمون و قالب این‌ها، ربطی به دعاهای مأثور یا احادیث معصومین ندارد. مثلاً اینکه می‏فرمایند در فلان مکان آن نماز را بخواند و در فلان زمان این دعا را بخواند، همه این‏ها نقل‏هایی است که از حضرات معصومین(ع) به ما رسیده و بدیهی است صحبت کردن با خدا همان‌گونه که بهترین بنده خدا با او صحبت می‌کرد، بهتر است.

دعایی مأثور از حضرت امیرالمؤمنین(ع)

پژوهشگر مرکز تحقیقات اسلامی مجلس یادآور می‌شود: یکی از این ادعیه مهم و با مضامین عالی «دعای کمیل» است که دعای مأثور و مشهور رسیده از اهل‌بیت(ع) است. این دعا در حقیقت دعای حضرت خضر(ع) بوده که امیرالمؤمنین(ع) آن را به کمیل که از خواص اصحاب خود در امور معرفتی بود، تعلیم داده است. توصیه شده شیعیان این دعا را در شب‌ نیمه شعبان و در هر شب جمعه بخوانند. براساس آنچه در روایت آمده، دعای کمیل برای کفایت از شر دشمنان و گشایش رزق و آمرزش گناهان نافع است. شیخ عباس قمی، صاحب مفاتیح‌الجنان این دعا را از کتاب «مصباح المتهجد» شیخ طوسی نقل کرده است.

حجت‌الاسلام غریبی اظهار می‌کند: دعای کمیل دارای مضامین بلند عرفانی در شناخت خداوند و درخواست بخشش گناهان است. این دعا با درخواست از خدا آغاز می‌شود «اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِرَحْمَتِکَ الَّتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْءٍ...». استاد جوادی آملی می‌فرماید وقتی دعا با اسم خدا آغاز می‌شود دیگر نیازی به گفتن بسم‌الله... نیست و این‌گونه نیست که این دعا با نام خدا آغاز نشده است. وقتی می‌گوییم اللهم یعنی با نام خدا شروع می‌کنیم و طبیعتاً نیازی به اینکه بسم الله الرحمن الرحیم گفته شود نیست. امیرالمؤمنین علی(ع) این دعا را با نام خداوند آغاز کرده و سپس در چند فقره به رحمت، قوت، جبروت، عزت، عظمت، سلطنت، ذات، اسما، علم و نور الهی خداوند را قسم می‌دهد.

«طلب آمرزش» نخستین درخواست امیرالمؤمنین(ع) در دعای کمیل

این استاد حوزه و دانشگاه به دعای ابوحمزه اشاره کرده و تشریح می‌کند: در دعای ابوحمزه ثمالی، از ادعیه پرفضیلتی که امام سجاد(ع) آن را در سحرهای ماه مبارک رمضان می‌خواندند، آمده «وَاسْئَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ انَّ اللَّهَ کانَ بِکُمْ رَحیماً» یعنی از فضل خدا بخواهید که خدا به شما مهربان است و بلافاصله در فراز بعدی می‌خوانیم: «وَلَیْسَ مِنْ صِفاتِکَ یا سَیِّدی ان تَاْمُرَ بِالسُّؤالِ وَتَمْنَعَ الْعَطِیَّةَ، وَانْتَ الْمَنّانُ بِالْعَطِیَّاتِ عَلی اهْلِ مَمْلَکَتِکَ، وَالْعائِدُ عَلَیْهِمْ بِتَحَنُّنِ رَاْفَتِک» یعنی ای آقای من از ویژگی‌های تو نیست که فرمان به خواستن داده و از بخشش دریغ کنی و تویی بخشنده مواهب بر مخلوقاتت و توجه‌کننده بر ایشان با مهربانی دلسوزانه‌ات. وقتی امیرالمؤمنین علی(ع) شروع به خواندن دعای کمیل می‌کند، با واسطه قرار دادن رحمت و قوت، جبروت، عزت، عظمت و... خدای متعال، در مقام درخواست است و بعد وارد بخش بعدی شده و به پیشگاه خداوند عرض می‌کند: «اَللٌهُمٌ اغْفِر لیَ الذٌنُوبَ الٌتی تَهْتِکُ الْعِصَمَ... اَللٌهُمٌ اغْفِر لِیَ الذٌنُوبَ الٌتی تَحْبِسُ الدٌعاءَ... اَللٌهُمٌ اغْفِر لِی کُلٌ ذَنْبٍ أَذْنَبْتُهُ وَ کُلٌ خَطِیئَةٍ أَخْطَأْتُها». حضرت(ع) از خدا درخواست می‌کند گناهانی که سبب می‌شود رابطه او با خداوند قطع و از فیوضات بی‌بهره شود، ببخشد و همین‌طور هر گناه و خطایی که از او سر زده، همه را بیامرزد.

حجت‌الاسلام غریبی می‌گوید: اگر می‌خواهیم در معرض اجابت دعاهایمان قرار بگیریم باید موانع برطرف شود و از مهم‌ترین موانع، گناه است. حضرت علی(ع) پس از واسطه قرار دادن رحمت خداوند، از او آمرزش طلب می‌کند و می‌خواهد قید و بندها باز شود تا بتواند به سمت خداوند پرواز کند. در روایتی از امام علی(ع) در منتخب میزان الحکمه آمده است «لرجل قال له: انی حرمت الصلاه باللیل: انت رجل قد قیدتک ذنبوک». حضرت به مردی که عرض کرد من از نماز شب محروم شده‌ام، فرمود تو مردی هستی که گناهانت تو را به بند کشیده است. به همین دلیل نخستین درخواست امیرالمؤمنین(ع) در دعای کمیل، طلب آمرزش است. ان‌شاءالله مشمول عنایات ویژه حضرات ائمه معصومین(ع) شویم.