اگر به فرهنگ لغت مراجعه کرده و به دنبال معنای کلمه «مخزن» بگردید، متوجه می‌شوید جلو این کلمه چنین معانی نوشته شده است: «... جای نهادن مال، خزانه، گنجینه و اموال، جای نگهداری چیزی یا اسبابی و...». این تعریف می‌تواند اندکی به ما کمک کند تا به ارزش و اهمیت مخزن در موزه‌ها و کتابخانه‌ها پی ببریم. در تعریفی مشهور گفته می‌شود موزه‌ها و مراکز اسناد و کتابخانه‌ها همچون کوه یخ هستند که ۲۰درصد آن‌ها بالای آب و ۸۰درصد (آثار موجود در مخازن) زیر آب است. آثار موجود در مخازن، پایه و قدرت علمی این مراکز است و جایگاه آن‌ها را حفظ و تعیین می‌کند. جایگاهی که به آسانی بدست نمی‌آید و حفظ آن با افرادی است که از آن‌ها به عنوان مخزن‌داران نام برده می‌شود. این ارزش و اهمیت در خصوص سازمان کتابخانه، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی که امروزه یکی از بزرگ‌ترین کتابخانه‌ها در جهان اسلام است، نیز صدق می‌کند. اگر می‌خواهید از نقش و وظایف مخزن‌دار بیشتر بدانید گفت‌وگوی قدس با برخی از «بانوان مخزن‌دار» در سازمان کتابخانه، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی را دنبال کنید. بانوانی که با همه سختی‌ها، گرفتاری‌ها و حساسیت‌های خاص مربوط به مراقبت و سرکشی از مخازن مربوط به اسناد، مدارک، مکتوبات، مطبوعات و... که از نظر نفاست و ارزش معنوی و مادی و همچنین از نظر میراث فرهنگی، تاریخی و تمدنی و... قابل توجه و اهمیت است، با علاقه، همت و تلاش وصف‌ناپذیر پای کار حفاظت از مخازن این آستان مبارک در سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی ایستاده‌اند. آنچه در ادامه می‌خوانید، بخش‌هایی از سخنان این بانوان مخزن‌دار در گفت‌وگو با خبرنگار قدس است.

ما «مخزن‌دار»هستیم، بایگان و انباردار نیستیم

زهرا فاطمی مقدم، 43 ساله، دانشجوی مقطع دکترای رشته تاریخ بوده و 18سال سابقه کار در سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی دارد. او اکنون به عنوان مخزن‌دار، مسئول امور ارزشیابی و پیش‌آرشیو اسناد در این سازمان است.

وی می‌گوید: بعضی‌ها به اشتباه تصور می‌کنند کار و فعالیت من و همکارانم، مشابه بایگانان و انبارداران است در صورتی‌که این تصور درست نیست. براساس تعاریف و شاخص‌های علمی موجود در تعریف حیطه و دامنه کاری من و همکارانم، «مخازن» براساس نیاز و فرایندهای آرشیو شکل گرفته و محل نگهداری، ارائه خدمات و حفظ میراثی است که مطابق تعریف به آن‌ها «سند» گفته می‌شود و براساس رعایت شاخص‌های معین (استاندارد) مانند دما، رطوبت، نور، فشارهوا، آلاینده‌های محیطی و... در این مخازن نگهداری می‌شوند.

او ادامه می‌دهد: یک تفاوت اساسی کار من و همکارانم با مخازن، انبارها و بایگانی‌ها این است که در انبارها و بایگانی‌های مرسوم، منابع و اسناد جاری و روزمره که پاسخگوی نیازهای دفتری و سازمانی در هر مؤسسه و نهادی است نگهداری می‌شود، در صورتی که مخازن پا را از این فراتر گذاشته و منابع منحصر به‌فرد و ارزشمندی که دارای ارزش نگهداری دائمی و همیشگی هستند را نگهداری کرده و تنها مربوط به امور جاری و روزمره نیستند، بلکه موارد ارزشمند از نظر تاریخی، میراث فرهنگی و... مربوط به ادوار و اعصار گذشته را هم شامل می‌شود.

فاطمی مقدم اضافه می‌کند: نکته دیگر این است منابع و اسناد در بایگانی‌ها و انبارها، معمولاً در حال نقل و انتقال و تحویل و تحول بوده و جای خود را به منابع جدید می‌دهند، اما در مورد مخازن این‌طور نیست، بلکه منابعی که ممکن است ارزش نگهداری دائمی و همیشگی داشته و شاید هم نسخ و تعداد معدودی از آن‌ها وجود داشته باشد هم در مخازن نگهداری می‌شوند.

ما به‌گونه‌ای حافظانِ تاریخ هستیم

نفیسه سادات میرزایی یکی دیگر از بانوان مخزن‌دار این سازمان است که در این گفت‌وگو شرکت می‌کند. او 44ساله و کارشناس ارشد رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی بوده و 19سال سابقه کار در این سازمان را دارد و اکنون مسئول امور مخازن اداره اسناد این سازمان است.

وی می‌گوید: بدون تعارف و حاشیه رفتن باید بگویم مخازن، تنها یک عنوان و واژه تشریفاتی در این سازمان نیست. مخازن وظایف مهمی همچون گردآوری، حفاظت و سازماندهی منابع و اسناد و اشاعه و گسترش اطلاعات و... را برعهده دارند. برای کار کردن در مخازن، در کنار همه عوامل، شاخص‌ها و... باید علاقه‌مند هم بود. حساسیت کار در این مخازن بسیار بالاست، مشکلات و سختی‌های خاص خود را داشته و البته جذابیت‌های ویژه خود را هم دارد.

او بیان می‌کند: «نظم دادن به منابع و اسناد»، «دسترسی مستقیم به منابع»، «سروکار داشتن با اصل منابع منحصر به‌فرد مربوط به ادوار و اعصار گذشته  (به‌ویژه دستنویس)» و... ازجمله جذابیت‌های سروکار داشتن با مخازن است.

میرزایی در این زمینه به یکی از قدیمی‌ترین اسناد آرشیوی ایران اشاره کرده و می‌افزاید:

 به عنوان مثال ما در مرکز اسناد آستان قدس رضوی اسنادی داریم که قدمت آن‌ها به ادوار گذشته تاریخ، حتی به قرن ششم هجری قمری بازمی‌گردد، مانند سندی مرتبط به دوره «سلجوقیان» مربوط به منطقه خراسان بزرگ آن زمان که امروز در مخزن اسناد این سازمان نگهداری می‌شود. به هرحال سروکار داشتن با اصل این منابع و اسناد تاریخی و سایر ویژگی‌هایی که بیان شد، از جذابیت خاصی برخوردار است و شاید بتوانیم بگوییم ما در این مخازن به‌گونه‌ای حافظانِ تاریخ هستیم.

مخزن‌داری کاری که سهل ممتنِع است

در ادامه این گفت‌وگو، سراغ یکی دیگر از بانوان مخزن‌دار سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی می‌رویم. «جمیله جهانی» 45 ساله، دانشجوی مقطع دکترای رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی است، 23سال سابقه کار دارد و هم‌اکنون مسئول امور مخازن مطبوعات این سازمان است.

وی می‌گوید: سیر و سفر در ادوار تاریخ و مشاهده مستقیم برخی منابع و اسنادی که قبلاً در کتاب‌ها، فیلم‌ها، تصاویر و گزارش‌ها، نامی از آن‌ها شنیده بودیم و... برخی از شیرینی‌های کار کردن در مخازن است. برخی فکر می‌کنند مخزن‌داران فقط وظیفه دریافت و نگهداری این منابع و اسناد را برعهده دارند در صورتی‌که اصلاً این‌گونه نیست. «دریافت، بررسی، ساماندهی و نگهداری» از منابع و اسناد براساس شاخص‌ها و استانداردهای مربوط، یکی از وظایف مخزن‌داران است، اما آنان کارهای دیگری را نیز برعهده دارند.

او ادامه می‌دهد: ثبت منابع، تهیه نسخه الکترونیک به عنوان پشتیبان،  ارائه خدمات به بخش‌های مختلف اسنادی و مطبوعاتی و تسهیل دسترس‌پذیری اطلاعات و منابع برای مدیران سازمان، محققان و پژوهشگران، همچنین «انجام بازدیدها و بررسی‌های روزانه» از نظر اطلاع داشتن از وضعیت مخازن براساس استانداردها و شاخص‌های مرتبط با نور، دما، رطوبت و... و ارائه گزارش‌های لازم از دیگر وظایف و شرح کار مخزن‌داران است.

جهانی خاطرنشان می‌کند: «مخزن‌داری» ازجمله فعالیت‌هایی است که شاید در نگاه برخی به عنوان یک کار ساده و راحت به نظر برسد، اما حقیقت کار این‌گونه نیست. به نظر من، مخزن‌داری کاری است که «سهل و ممتنع» است. باید در میدان عمل این کار به معانی واقعی حضور داشته باشید تا از نزدیک با سختی‌ها و مشکلات آن روبه‌رو و آگاه شوید.

وی در این باره خاطرنشان می‌کند: اضطراب و نگرانی از انجام دقیق امور روزانه مطابق دستورالعمل‌ها و ضوابط مرتبط با حفظ اموال و ابواب جمعی منابع که مسئولیت مخزن‌داران را چندین برابر می‌کند، سر و کار داشتن با برخی مواد و منابع اسیدی که آسیب‌ها و آفات مختلفی به همراه داشته و قابلیت انتقال به بدن انسان از راه پوست و دستگاه تنفس را نیز دارد و بیماری‌هایی ایجاد می‌کند، سختی و مشکلات نظارت دائمی بر «جابه‌جایی» منابع از مخازن قدیم به مخازن جدید، داشتن حضور ذهن قوی و به‌روز بودن اطلاعات شخص مخزن‌دار در مورد منابع و اسناد موجود در مخازن و... برخی از سختی‌ها و مشکلات کار مخزن‌داران است.

مخزن‌داران همچنان پایِ کار هستند اما...

در پایان گفت‌وگو، این بانوان مخزن‌دار با بیان اینکه صادقانه و با علاقه و همت فراوان، پای کار مخازن و حفاظت از منابع و اسناد موجود در آن‌ها ایستاده‌اند، می‌افزایند: اما با توجه به اهمیت نگهداری منابع و اسناد گوناگون در یک مرکز آرشیوی و اسنادی مهم مانند سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، از مسئولان و متولیان امر انتظار داریم در یک نگاه کلی و سازمانی، همه افراد یک سازمان درخصوص کار مخازن و نگهداری از منابع و اسناد، خود را مسئول دانسته و شرایط، انتظارات و توقعات مربوط به کارکردن در مخازن را بیش از پیش مورد توجه قرار دهند. منابعی که همگان علاوه بر توجه به جنبه تاریخی، ارزش میراث و سابقه فرهنگی مردمان این مرزو بوم، باید به موضوع انتقال صحیح آن‌ها به نسل آینده این کشور نیز حساسیت داشته باشند.