علل طبیعی بارش های شدید در دبی و جنوب شرق ایران

دبی و بخش های از جنوب‌شرق ایران به تازگی بارش‌های بسیار سنگین و غیرمعمول را تجربه کرد و این بارش ناشی از ترکیب الگوهای طبیعی هواشناسی و مداخله انسان بود. در عرض‌های میانی به دلیل مواجه شدن بادهای غربی و تشکیل سه سامانه کم ارتفاع قوی از اقیانوس اطلس تا خاورمیانه به گونه‌ای منجر به حرکت کُند بادهای غربی و بازی کردن نقش یک سامانه تقریباً شبه ساکن شد. از سه مرکز مذکور یکی از آن ها بر روی خلیج فارس مستقر بود. این سامانه به صورت یک ناوه عمیق با محور شمالی جنوبی تقریبا از روز ۱۴ آوریل شروع به فعالیت می کند و روز ۱۶ آوریل ۲۰۲۴ در اوج فعالیت خود به صورت یک سامانه بلاکینگ آشکارتر می شود. محور سامانه بالا در ادامه فعالیت خود به صورت اریب یعنی شمال شرقی-جنوبی غربی محرز می‌گردد و به سمت شمال شرق خود یعنی جنوب شرقی ایران حرکت می کند. بر این اساس، ناپایداری دینامیک سطح زمین با شکل گیری سامانه کم فشار گرم و مرطوب مستقر بر روی شبه جزیره عربستان تقویت می‌ شود و موجب بارش‌های قابل توجه در منطقه، از جمله عمان، دبی، ایران و ... شد. به طوری که ۱۴۲ م.م باران فقط در عرض ۱۲ ساعت ریزش کرد. این در حالی است متوسط بارش برخی مکان ها مانند امارت حدود ۷۶ میلیمتر است. یعنی ریزش بارش دو سال در ۲۴ ساعت.

آیا باروری ابرها در ایجاد سیلاب های اخیر نقش داشته است؟

با توجه به انتشار اخبار کذب درباره نقش باروری ابر در ایجاد بارش های سنگین اخیر باید یادآور شد که در امارت متحده عربی با توجه به محدودیت منابع آبی، از فنآوری باروری ابرها برای تشکیل باران استفاده می شود. باروری ابرها شامل تزریق مواد شیمیایی به ابرها برای تولید باران است. هرچند که این فناوری در امارات به کار گرفته شده است، اما قطعاً نمی‌توان گفت که نقش مستقیم در بارش‌های سنگین اخیر در دبی داشت؛ زیرا چنین بارشی با سیستم باروری ابر به هیچ عنوان تولید نمی گردد. در واقع، باروری ابرها روشی است که در زمینه افزایش دسترسی به آب در منطقه مورد توجه قرار گرفته است.

نقش تغییر اقلیم در خصوص بارش های اخیر

برای توجیحه بارش های سنگین اخیر باید به نقش عامل دیگری به ویژه تغییر اقلیم اشاره داشت. در حالی که متوسط دمای جهان دستکم از سال ۱۸۵۰ حدود ۱/۱ درجه سلسیوس افزایش یافته است، امارات متحده عربی و ایران شاهد افزایش تقریباً بیش از ۵/۱ درجه سلسیوس  در ۶۰ سال گذشته بوده اند. افزایش دما بیشتر ناشی از افزایش انتشار گازهای گلخانه‌ای GHG) ) است که از زمان انقلاب صنعتی به بعد پدیدار شده است. در یک جو گرمتر، نرخ تبخیر نه تنها در خشکی بلکه اقیانوس‌ها و دیگر آب‌ها افزایش می یابد و مولکول های آب مایع بیشتری را به حالت بخار در هوا تبدیل می کند. مطالعات نشان داده اند، اتمسفر می تواند به ازای هر ۱ درجه سلسیوس  (۱.۸ درجه فارنهایت) افزایش حدود ۷ درصد آب بیشتری در خود نگه دارد. دمای بالاتر موجب تبخیر آب نه تنها از خشکی، بلکه اقیانوس‌ها و دیگر آب‌ها می‌شود، به این معنی که جو گرم‌تر رطوبت بیشتری را در خود نگه می‌دارد. در نتیجه، این موضوع طوفان ها را خطرناک تر می کند؛ زیرا منجر به افزایش شدت، مدت و یا فراوانی بارش می شود که در نهایت می تواند موجب سیل شدید شود.

البته بسیار دشوار است که هر رویداد هواشناسی خاص را به تغییرات اقلیم نسبت داد. چون عوامل گوناگونی، مانند وجود الگوهای طبیعی اقلیم همچون ال نینو و لانینو، رشد شهرنشینی، و ... وجود دارند که به چنین رویدادهایی کمک می‌کنند. به عنوان نمونه به این موضوع آماده نبودن محیط های جغرافیایی به دلیل عدم در نظر گرفتن توان اکولوژیکی و شرایط اقلیمی منطقه را نیز اضافه کنید. به عنوان مثال در یک محیط گرم، مرطوب و کم باران مانند شهر دبی در مجاورت با دریا و بالا بودن تراز آب، احداث ساختمان های بلند مرتبه و تجمیع جمعیت زیادی در آن و نبود زهکشی مناسب در حین رخداد چنین بارش های، سیلاب پدیده ای عجیب نخواهد بود. هر چند طی دوره برداشت های هواشناسی به نوبه خود بی سابقه بوده است. زیرا خوب می دانیم که همه رویدادهای اقلیمی دوره بازگشت مشخصی دارند برخی سی ساله، برخی دیگر ۵۰، ۱۰۰، ۱۵۰ ساله یا حتی بیشتر دارند و این در حالی است که بشر سال های زیادی نیست که در حال جمع آوری داده های هواشناسی است. برای مثال در ایران فقط سه ایستگاه تهران، بوشهر و جاسک هستند که بیش از ۱۰۰ سال داده دارند و اینکه این سه ایستگاه به طور دقیق از سال ۱۹۵۱ به صورت روزانه داده برداشت می کنند و این در حالی است که معمولاً برنامه ریزی های محیطی ما بر اساس نُرم آماری ۳۰ ساله تنظیم شده است.

سخن پایانی:

شاید گیج کننده برسد ولی همانطور در ابتدا بیان شد مهمترین ویژگی گرمایش جهانی اخیر رخداد پدیده های فرین اقلیمی بیشتر همچون بارش های اخیر یا امواج سرمایی شدید مانند آنچه که در سال ۲۰۲۳ (دی ۱۴۰۱ شمال شرق کشور را درنوردید)، و ... در سال های پیش رو خواهد بود. این موضوع تاکید بر رویکرد نایکنواختی (کاتاستروفیسم) یعنی رویدادهای اقلیمی ناگهانی، شدید و گاه ناپایدار در کنار رویکرد یکنواختی دارد.

در رویکرد کاتاستروفیسم، نوسانات از نظم قابل پیش بینی برخوردار نیستند، اما جزو طبیعت ذاتی اقلیم به شمار می آیند. این موضوع امکان بررسی دقیق شکل واقعی مولفه های بلندمدت یا نوسانی را مشکل می کند و بیشتر نوعی پیچیدگی در رفتار اقلیم ایجاد می نماید. از این رو، در این رویکرد "مدیریت اقلیمی" بر "برنامه ریزی اقلیمی"ترجیح داده می شود.

باید یادآور شوم که اقلیم سرشار از پدیده های منظم و قابل پیش بینی نیز می باشد و نیاز به بهره گیری از رویکرد یکنواختی و توجه به "برنامه ریزی اقلیمی" است. "برنامه ریزی اقلیمی" و "مدیریت اقلیمی" هر دو در کنار یکدیگر موجب توسعه پایدار خواهد شد.

در پایان می توان نتیجه گرفت به سبب افزایش جمعیت، تنش آبی موجود و گرمایش جهانی تاب آوری سکونتگاه شهری و روستایی پایین بوده و طبعاً میزان آسیب پذیری افزایش خواهد یافت. رخداد چنین بارش هایی بیشتر هشداری است برای اقدامات ملی بمنظور توجه به توان اکولوژیک یا همان آمایش سرزمین در راستای  افزایش تاب آوری و کاهش آسیب پذیری شهروندان.