حجت‌الاسلام محمدمهدی فقیه بحرالعلوم، عضو هیئت علمی گروه تاریخ پژوهشکده حج و زیارت به تشریح ظرفیت‌های اجتماعی، فرهنگی و دینی بارگاه حضرت معصومه(س) در ایران پرداخت و گفت: در همان ابتدای وفات حضرت معصومه(س) اصحاب امام رضا(ع) و بعدها دختر امام جواد(ع) زمینه استفاده از ظرفیت بارگاه حضرت معصومه(س) به عنوان پایگاه تشیع را در سال 201 هجری قمری فراهم کردند. 

وی تشریح کرد: وقتی خبر ورود حضرت معصومه(س) به قم مطرح شد، موسی ‌بن خزرجی به همراه جمع بسیاری از اهالی قم به استقبال خواهر ولایت رفتند و خود همین مسئله ظرفیتی برای مردم قم ایجاد کرد. بعد از اینکه حضرت معصومه(س) در حالت بیماری وفات کردند، اولین کسی که ایشان را در باغ اختصاصی خودشان دفن کردند موسی خزرج بود.

حجت‌الاسلام بحرالعلوم در خصوص نحوه به خاک سپاری حضرت معصومه(س) اظهار کرد: جریان بسیار زیبایی در خصوص نحوه به خاک‌سپاری حضرت معصومه(س) مطرح است که یکی از کرامات ایشان را نشان می‌دهد؛ در اینکه چه کسی پیکر مطهر حضرت معصومه(س) را داخل قبر بگذارند اختلاف پیش آمد که پیرمردی به نام قادر را مأمور این کار کردند اما وقتی او می‌خواست این کار را بکند، مردم دیدند که دو سوار نقاب‌دار از داخل جمعیت وارد شدند و حضرت را داخل قبر قرار دادند و از دیده‌ها غائب شدند. برخی از مورخان نوشته‌اند که آن دو نفر امام رضا(ع) و امام جواد(ع) بوده‌اند. یعنی ائمه(ع) نسبت به حضرت معصومه(س) توجه ویژه داشته‌اند و ظواهر مسئله نشان می‌دهد که پس از وفات حضرت معصومه(س) نیز قرار بوده اتفاقاتی در قم رخ بدهد تا به عنوان پایگاه تشیع در جهان مطرح شود. 

امامزاده‌ای که برای امامزاده دیگر بقعه ساخت 

وی به رخداد تاریخی دیگری اشاره کرد و گفت: وقتی موسی مبرقع در قم وفات می‌کند برای اینکه ارثش را برخی از فرزندانش بیایند و ببرند زینب دختر موسی مبرقع و برخی گفته‌اند زینب دختر امام جواد(ع) به قم می‌آیند و اولین بارگاه را بر بالای قبر حضرت معصومه(س) بنا می‌کند. ما در طول تاریخ سابقه نداریم که امامزاده‌ای بر روی قبر امامزاده‌ دیگری گنبدی بنا کند و این نخستین شخصیتی است که در سال 257 و برخی گفته‌اند سال 260 هجری قمری بر روی قبر مطهر حضرت معصومه(س) بارگاه بنا می‌کند. 

این پژوهشگر تاریخ ادامه داد: بعدها آل‌بویه و بعد صفویه، سلجوقیان و قاجار بر روی این کار تمرکز و حرم را توسعه دادند و جالب‌تر اینکه حرم حضرت معصومه(س) به عنوان یکی از مدافن علما، محدثان، فقها و مفسران درآمده است که نشان از توجه و اهمیت این بارگاه در طول تاریخ دارد. 

وی در پاسخ به این سؤال که تأثیر این حرم‌های مطهر در نشاط اجتماعی و دین‌داری ایرانیان چیست؟ گفت: از این حرم‌ها در چندین جبهه می‌توان به عنوان قطب فرهنگی بهره برد. در گذشته حرم‌های حضرت ائمه و امامزادگان به خصوص حرم‌های امام رضا(ع)، حضرت معصومه(س)، حضرت شاه‌چراغ(ع) و حضرت عبدالعظیم(ع) به عنوان پایگاه اجتماعی مطرح بوده و هم مورد توجه سیاسیون و هم مورد توجه اهالی فرهنگ بوده است.

حجت‌الاسلام بحرالعلوم ادامه داد: شاهد هستیم که چندین نماد به عنوان توسعه فرهنگی در این بارگاه‌ها دیده می‌شود. اول اینکه بانیان خیری وجود داشته که به توسعه این آرامگاه‌ها می‌پرداختند. وقتی خیران و عموم مردم اقدام به وقف برای توسعه این بارگاه‌های مطهر می‌کنند یعنی توجه و علاقه‌ وافری به این بارگاه‌ها وجود دارد که اموال خود را برای آنها وقف می‌کنند

وی افزود: ما بانیان زیادی داریم که برای اطعام، فراهم کردن راحتی و تهیه امکانات برای زائران اموال خود را وقف کرده‌اند. از سوی دیگر دیگر معماران زیادی هستند که ذوق و اوج هنر خود را برای توسعه و زیباسازی بارگاه‌های مطهر ائمه و امامزادگان صرف کرده‌اند و این نشان دهنده اهمیت بالای این بارگاه‌ها در میان هنرمندان و مفاخر ایران است. 

این پژوهشگر تاریخ به جایگاه معنوی امامزادگان و بقاع متبرکه نیز اشاره کرد و گفت: در طول سال بیش از 10 میلیون نفر بارگاه مطهر حضرت معصومه(س) را زیارت می‌کنند. این زائران برای چه به این بارگاه توجه دارند؟ حضرت معصومه(س) فرزند بلافصل امام معصوم است و آثار معنوی زیادی دارند و امام جعفر صادق(ع) در اخبار غیبی خود فرموده‌اند که به زودی یکی از فرزندان من در قم به خاک سپرده می‌شود و کسی که او را زیارت کند بهشت بر او واجب می‌شود. 

تلاش امام رضا(ع) برای قطب شدن بارگاه حضرت معصومه

وی تصریح کرد: تنها امامزاده‌ای که برای وی زیارت مأثور بیان شده یعنی از سوی امام رضا(ع) زیارت نامه برای ایشان بیان شده، حضرت معصومه(س) است و این نشان می‌دهد خود امام رضا(ع) بارگاه حضرت معصومه(س) را در معرض تبدیل شدن به قطب فرهنگی قرار داده است. 

حجت‌الاسلام بحرالعلوم در پاسخ به این سؤال که چطور می‌توان از ظرفیت این بارگاه‌های مطهر برای افزایش نشاط اجتماعی مردم استفاده کرد؟ گفت: در سالیان اخیر هم سازمان اوقاف و هم مسئولان بقاع متبرکه‌ای که متولی خاص دارند(مثل بارگاه حضرت معصومه(س)) و حضرت عبدالعظیم(ع)) برنامه‌های فرهنگی گسترده‌ای ترتیب داده‌اند مثلاً کلاس‌های ارشادی برای خانواده‌ها، نوجوانان و جوانان ترتیب داده‌اند. اردوهای زیارتی، جلسات معنوی مثل دعای کمیل و ندبه و ... در این بارگاه‌ها برگزار می‌کنند و از بزرگان، عاظ و خطبا به ویژه در ایام محرم و صفر و رمضان و ... دعوت می‌کنند که در این بقاع به سخنرانی و اجرای برنامه بپردازند و مردم نیز توجه خاصی به این برنامه‌ها دارند و دفاتر مراجع عظام در این بقاع پاسخگوی سؤالات مردم است که همین مسئله نیز نقش زیادی در اثرات فرهنگی این بقاع گذاشته است. 

غفلت از معرفی امامزادگان 

وی در پاسخ به این سؤال که به نظر می‌رسد همچنان ظرفیت عظیم حرم حضرت معصومه(س) ناشناخته مانده است، با عیان‌تر شدن این ظرفیت چه تحولات فرهنگی در کشور را شاهد خواهیم بود؟ گفت: یکی از بزرگ‌ترین ظرفیت‌هایی که در تمامی بقاع متبرکه مغفول مانده است خود معرفی این شخصیت‌هاست. شاید امروزه کتاب‌های مربوط به معرفی این شخصیت‌ها کمتر خوانده شود اما اگر روایات شیعه و معرفی این بزرگان در قالب کلیپ‌های زیبا تهیه شود، آشنایی و توجه مردم به این بقاع بیشتر می‌شود. 

این پژوهشگر تاریخ افزود: در هر روز از مناسبت‌های کشور مثل روز جوان، روز معلم، روش شهید و ...  نیز می‌توان به معرفی شخصیت‌های این بقاع پرداخت. بقاع متبرکه‌ای داریم که جوان بودند، شهید شده‌اند، معلم یا قاضی بوده‌اند و ... . اینها را می‌توان از عمق تاریخ بیرون کشید و در خصوص آنها کلیپ تهیه و به مناسبت‌های مختلف به مردم معرفی کرد. 

شخصیت‌ها را معرفی کنیم نه ساختمان را 

وی برای مثال گفت: یکی از مزارهای مشهور ایران قبر یحی بن زید ست. یحیی بن زید جوانی 18 ساله است که موجب سرنگونی دولت بنی‌امیه شد. در این ایام که اینقدر در خصوص جوانان صحبت می‌شود آیا نباید کلیپ‌هایی با محور معرفی این شخصیت و معرفی مزار ایشان ساخته شود؟ همچنین بسیاری از امامزادگان ما چه خانم چه آقا جوان بودند که به شهادت رسیدند. صرف اینکه ما فقط ساختمان بقعه را معرفی کنیم تأثیری بر مردم ندارد بلکه باید شخصیتی که در این بقاع مدفون هستند را باید معرفی کرد. 

حجت‌الاسلام بحرالعلوم افزود: سازمان اوقاف و امور خیریه به غیر از چند مورد که در خصوص این بقاع همایش برگزار کرده است، در تألیف آثار در خصوص این امامزادگان و بقاع متبرکه ضعیف عمل کرده و بجاست که از اساتید برجسته کشور برای معرفی این امامزادگان استفاده کند و به خصوص شخصیت‌شناسی این بقاع صورت گیرد. 

وظیفه ما در قبال بقاع متبرکه زیارت است 

وی در پاسخ به این سؤال که وظیفه ما در قبال میزبانی از قبر مطهر کریمه اهل بیت(ع) چیست؟ گفت: اولین وظیفه ما این است که مرتب به زیارت آنها برویم. چراکه در روایات داریم که نباید خانه‌ خدا از زائر خالی بماند. پایین‌تر از خانه خانه مزارات ائمه و مقبره امامزادگان است و ما نباید این مزارها که پایگاه تشیع شده است را خالی نگه داریم. پس وظیفه عموم مردم زیارت هفتگی، ماهانه و یا سالانه از این قبور مطهر است. 

وی ادامه داد: مرحله دوم وظایف مربوط به برنامه‌های فرهنگی است که مسئولیت آنها با متولیان بقاع است. در سالیان اخیر توسعه بقاع از نظر فیزیکی به خوبی صورت گرفته است ولی وقتی مردم را برای حضور در این بقاع دعوت می‌کنیم آیا محلی برای اسکان آنها تدارک دیده‌ایم؟ متأسفانه از این امر غفلت شده است و شاهد هستیم در سرما و گرما مردم به زیارت امامزادگان و بقاع متبرکه می‌روند اما جایی برای اسکان ندارند و باید هزینه‌های کلانی برای اسکان پرداخت کنند و همین مسئله موجب شده برخی از بقاع متبرکه متأسفانه زائران کمتری داشته باشند که اگر به این مسئله توجه شود زائران بیشتری توفیق زیارت بقاع متبرکه را خواهند داشت.  

وی در پاسخ به این سؤال که مطرح می‌شود از راه دور و با یک سلام و یا از طریق زیارت مجازی نیز می‌توان از ثواب زیارت بهره برد، آیا زیارت مجازی می‌تواند جایگزین زیارت حضوری شود؟ گفت: برای همه ائمه، زیارت از راه دور مطرح شده است اما این در صورتی است که دسترسی به حرم ائمه(ع) و امکان زیارت حضوری را نداشته باشیم. بنابراین زیارت مجازی برای افرادی که امکان زیارت حضوری ندارند، بسیار عالی است اما وقتی من فرد سالمی هستم و توان مالی رفتن به زیارت را نیز دارم، در اینجا دیگر زیارت مجازی معنا ندارد. اصل عمل به شعائر اسلامی این است که مسلمان شخصاً و به صورت حضوری اعمال را انجام دهد.