پنجم ژوئن امسال مصادف با روز جهانی محیط زیست با شعار«احیای زمین و تاب آوری در خصوص خشکسالی و بیابانزدایی» یادآور این موضوع است که محیط زیست دنیا حال خوبی ندارد و به توجه و حمایت بیشتری نیاز دارد.

عملکرد بد محیط زیستی کشور

رئیس مرکز تحقیقات آلودگی هوای دانشگاه علوم پزشکی تهران به قدس می گوید: حوزه محیط زیست در بسیاری از کشورها سال ها پس از توسعه، مغفول مانده بود؛ اما تقریباً سه دهه است که کشورهای مختلف تنها توسعه را مبنا قرار نمی دهند و توسعه پایدار را مد نظر دارند که برای آن اهدافی را هم در نظر گرفته اند؛ یعنی معتقدند اگر قرار است توسعه اقتصادی - اجتماعی هم داشته باشیم باید محیط زیست را برای آیندگان حفظ کنیم.

محمد صادق حسنوند، با تأکید بر اینکه مبنای فعالیت بسیاری از کشورهای پیشرو، توسعه پایدار است، اما در بسیاری کشورها مانند ایران فاصله زیادی با توسعه پایدار وجود دارد، می افزاید: براساس شاخص عملکرد محیط زیستی که نشان دهنده شاخص عملکرد هر کشور در حوزه محیط زیست است رتبه ما در این حوزه که برای سال ۲۰۲۲ منتشر شده نسبت به دوره پیش از آن به شدت افزایش پیدا کرده است؛ یعنی وضعیت عملکرد محیط زیستی مان بسیار بدتر شده و داده ها و پارامترهای گزارش شده نشان می دهد که در حوزه محیط زیست چندان موفق نبوده ایم.

رئیس مرکز تحقیقات آلودگی هوای دانشگاه علوم پزشکی تهران با تأکید بر اینکه متأسفانه یک سیستم و نظام جامع یکپارچه برای حفظ محیط زیست در کشور وجود ندارد، می افزاید: موضوع آلودگی هوا به عنوان یکی از مهم ترین مشکلات محیط زیستی سال هاست ما را با چالش های فراوانی مواجه کرده است؛ به گونه ای که اگر شرایط جوی خوب نباشد بالای ۷۰ درصد روزهای سال کیفیت هوای مناسبی نداریم.

حسنوند موضوع کمیت آب را یکی دیگر از چالش های زیست محیطی کشور می داند و ادامه می دهد: روندی که در برخی مناطق کشور در خصوص کمیت و میزان و مقدار بارش ها مشاهده می شود، نگران کننده است و روند بلندمدت نشان می دهد میانگین سالانه بارش و دسترسی به منابع آب کاهش پیدا کرده و استفاده غیرمجاز از چاه ها نیز رو به افزایش است.

وی عنوان می کند: اگر بتوانیم از منابع آب پایدار استفاده کنیم، مثلاً فاضلاب را تصفیه کنیم، درست مصرف کنیم و فناوری های استاندارد در کشاورزی داشته باشیم، به محیط زیست آسیب کمتری وارد خواهد شد.

رئیس مرکز تحقیقات آلودگی هوای دانشگاه علوم پزشکی تهران به نبود مدیریت صحیح در موضوع پسماندها اشاره می کند و می گوید: تاکنون هیچ نگاه علمی به مدیریت پسماندها نداشته ایم، پسماندها می توانند موجب آلودگی خاک، انتشار آلاینده های هوا و گازهای گلخانه ای شوند و از طرفی شیرابه های آن ها منابع آب زیرزمینی را آلوده کنند.

حسنوندادامه می دهد: در کلانشهر تهران مدیریت پسماندها به گونه ای است که نه دفن بهداشتی در این خصوص داریم و نه استحصال و نه حتی کاهش در مبدأ و بازیافت و بازچرخش در مواد زاید به درستی اجرا می شود.

نبود آموزش و عدم آگاهی

وی به نبود آموزش و عدم آگاهی مردم به چالش های زیست محیطی اشاره می کند و ادامه می دهد: نبود آگاهی از اینکه بتوانند در هر یک از حوزه های چالش برانگیز محیط زیستی تصمیم درستی بگیرند و محیط زیست را حفظ کنند.

متأسفانه موضوع آموزش به مردم چه در سطوح پایین و چه در سطوح بالاتر وجود ندارد و حتی در سطح کلان تر و سیاستگذاران هم ارزیابی استراتژیک محیط زیستی و اینکه برنامه محیط زیستی جامع در کشور داشته باشیم، وجود ندارد.

حسنوند به وجود برنامه ارزیابی اثرات محیط زیستی که در کشور در حال اجرا است اشاره می کند و می گوید: این ارزیابی محیط زیستی برای پروژه هاست؛ مثلاً اینکه اگر پالایشگاهی در حال احداث باشد، باید ارزیابی اثرات محیط زیستی داشته باشد، اما برای سیاست ها و برنامه هایمان چنین چیزی نداریم که اگر به این سمت حرکت کنیم می تواند امیدمان به حفظ محیط زیست در آینده بیشتر شود.

رئیس مرکز تحقیقات آلودگی هوای دانشگاه علوم پزشکی تهران با ارایه آماری به اثرات محیط زیستی آلاینده ها در کشور اشاره می کند و می گوید: متأسفانه هرساله به واسطه آلاینده های محیط زیستی حدود ۸۰ هزار مرگ منتسب در کشور داریم و سالانه بیش از ۴۰۰ هزار مرگ ناشی از همه علت ها اتفاق می افتد که در حدود یک پنجم و یا ۲۰ درصد از این مرگ و میرها ناشی از آلاینده هایی است که در محیط زیست وجود دارد. 

وی به اجرا نشدن قانون هوای پاک برای حفاظت از محیط زیست اشاره می کند و می افزاید: قانون هوای پاک در سال های گذشته متناسب با شرایط واقعی کشور نبود و با توجه به ایراداتی که خود قانون دارد در مرحله اجرا نگاه واقعی برای آن وجود ندارد.

حسنوند با اشاره به اینکه قانون هوای پاک به این مسئله اشاره دارد که مثلاً خودروساز به ازای هر چهار خودرویی که تولید می کند، باید یک مجوز اسقاط خودرو را بیاورد، ادامه می دهد: اما با افزایش قیمت خودرو این موضوع به  پرداخت نقدی برای از رده خارج کردن خودروهای فرسوده تبدیل شد که این موضوع در واقع یک عقب گرد آشکار است.

وی تعداد خودروهای فرسوده در کشور را به عنوان یکی از منابع انتشار آلاینده ها در محیط زیست حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد می داند و می افزاید: در سال ۹۷ بیش از۳۵۰ هزار خودرو از رده خارج شد، این درحالی است که در سال های اخیر حداکثر به ۳۰ تا ۵۰ هزار خودرو کاهش پیدا کرده است.

وی ادامه می دهد: منابع انتشار آلاینده های بسیاری در کشور وجود دارد، اما قوانینی که کمک می کرد این منابع انتشار را کاهش دهیم به بهانه های مختلفی مانند افزایش تولید کنار گذاشته شده اند.

استفاده از سوخت مایع بدون نصب تجهیزات کنترلی

وی یکی از دیگر از چالش های آلودگی محیط زیست را استفاده نیروگاه ها از سوخت مایع می داند و ادامه می دهد: در همه جای دنیا برای تولید برق می توانند زغال سنگ بسوزانند، اما صنایع ملزم هستند تجهیزات کنترل آلودگی هوا را نیز نصب کنند، با اینحال متأسفانه در کشور ما در همین قانون هوای پاک اجازه داده شده صنایع به مدت یک ماه تا ۴۵ روز از سوخت مایع بدون نصب تجهیزات کنترلی استفاده کنند.

وی با تأکید بر اینکه در کشور ما سیستمی که مبتنی بر قوانین و شواهد علمی برای حفاظت از محیط زیست باشد، وجود ندارد می افزاید: وقتی نمی توانیم همه قوانین مربوط به هوای پاک را اجرا کنیم باید اولویت بندی کنیم و مثلاً بر روی حمل و نقل عمومی سرمایه گذاری کنیم و سرعت از رده خارج کردن خودروهای فرسوده را افزایش دهیم.

در قانون هوای پاک همه چیز در نظر گرفته شده است، اما کسی آن ها را اجرا نمی کند. از زمان تصویب قانون هوای پاک در سال ۹۷ تاکنون وضعیت آلودگی هوا به شدت بدتر شده، چون این قانون علمی و متناسب با شرایط نبوده است.

وی تغییرات اقلیم را یکی دیگر از چالش ها و مشکلات زیست محیطی در کشور می داند و می گوید: در مجمع جهانی اقتصاد در ۲۰۲۴ از تغییرات آب و هوایی به عنوان نخستین عاملی که می تواند جهان را تهدید کند نام برده شد که در کشور ما این عامل بسیار محیط زیست ما را تحت تأثیر قرار داده است.

وی با تأکید براینکه اثرات تغییر اقلیم بر محیط زیست یک اثر دو طرفه است، اضافه می کند: این موضوع از یک سو می تواند آلاینده ها را افزایش دهد و از سوی دیگر می تواند موجب تخریب محیط زیست و افزایش ذرات معلق از طریق افزایش بیابان ها و طوفان های گرد و غبار و خشکسالی شود.

وی ادامه می دهد: تغییر اقلیم حتی می تواند از طریق افزایش دما موجب غلظت «لایه ازن» شود که یک آلاینده بسیار جدی در فصل گرم است، همچنین منابع آب و کیفیت منابع آبی را تحت تأثیر قرار می دهد و موجب انتقال بیماری شود.

در دنیا در خصوص تغییر اقلیم علاوه بر وجود برنامه کنترل انتشارات، موضوع تاب آوری در مقابله با تغییر اقلیم بصورت جدی پیگیری می شود اما در کشور ما متأسفانه هنوز یک سند جدی و جامع در خصوص تاب آوری تغییر اقلیم نوشته نشده است؛ این درحالی است که براساس گزارش ها یکی از مناطقی که به شدت تحت تأثیر تغییر اقلیم قرار دارد، خاورمیانه و غرب آسیا است.

وی ادامه می دهد: ما همین الان هم در وسط معرکه تغییر اقلیم قرار داریم و با موضوعاتی همچون بارش ها، طوفان های گرد و غبار و موضوعات دیگر مرتبط با آن دست و پنجه نرم می کنیم.

حرکت به سوی انهدام زیست کره

عضو هیئت علمی مؤسسه تحقیقات خاک و آب کشور نیز با اشاره به اینکه مهم ترین عاملی که خلأ شرایط کشور ما را در خصوص نحوه برخورد با مدیریت محیط زیست را کرده، موضوع تعیین تکلیف با گفتمان توسعه پایدار است، اظهار می دارد: کشورهای مختلف بیش از ۳۰ سال است که مفهوم توسعه پایدار را در تصمیمات کلان، گفتمان پیشرفت و گفتمان اجرایی خود قرار دادند، اما این گفتمان در کشور ما نهادینه نشده است.

کامبیز بازرگان با تأکید براینکه پس از انقلاب صنعتی و صنعتی شدن، کشورها صدمات جبران ناپذیری به محیط زیست وارد آورده اند، به قدس می گوید: افزایش غلطت شدید گازهای گلخانه ای، گرمایش زمین، وقوع پدیده هایی مثل سیل، طوفان های گرد و غبار و آلودگی کلان شهرها و همچنین آلودگی منابع آب، خاک و حتی آلودگی محصولات کشاورزی مهمترین چالش هایی است که محیط زیست را در این سال ها تحت تأثیر قرار داده است.

وی با بیان اینکه بهره کشی و استفاده نادرست بشر از محیط زیست تخریب و ناپایداری بسیاری را ایجاد کرده است، می افزاید:این موضوعات زندگی بشری را با تهدید مواجه کرده و به نوعیبشر در حال فرورفتن در چاله ای است که انهدام زیست کره را در پی خواهد داشت.

رئیس انجمن علوم خاک ایران با بیان اینکه در سال های اخیر آنچه مغفول واقع شده، پایداری محیط زیستی است، می گوید: این موضوع چون خطرات آنی ندارد همواره در پروژه های صنعتی، عمرانی و راه سازی و... مورد غفلت قرار می گیرد، به عبارتی خطرات زیست محیطی و آلودگی های برخی پروژه ها ۲۰ یا شاید هم ۳۰ سال دیگر خودش را نشان دهد.

بازرگان می افزاید: در کشور ما گفتمان توسعه پایدار بخوبی نهادینه نشده و اگر می خواهیم پیشرفتی در حوزه صنعت، گسترش شهر و مدرن کردن شهرها و... داشته باشیم، باید حواسمان به پایداری زیست محیطی باشد.        

در نهادینه کردن گفتمان پایداری در تصمیمات، برنامه ها و اسناد بالادستی نیز توفیق چندانی نداشته ایم؛ هرچند کارهای مثبتی انجام شده است،اما هنوز تا موفقیت فاصله داریم و باید با سرعت بیشتری به این موضوعات می رسیدیم.

عضو هیئت علمی مؤسسه تحقیقات خاک و آب کشور با تأکید بر اینکه بشر با روش‌های نادرست کشاورزی، تنوع زیستی را در خاک، جنگل‌ها و… خراب کرده است، می گوید: ایران در این امور نسبت به دنیا دو پله عقب است، کشورهای پیشرفته دنیا از مرحله پایداری گذشته‌اند و به بازیابی رسیده‌اند در حالی که عملکرد ایران در حوزه کشاورزی نشان می‌دهد ما همچنان پایداری را درک نکرده‌ایم.

بازرگان با تأکید براینکه در کشور قوانین زیست محیطی خوبی وجود دارد، اما در بسیاری از مواقع در مقام اجرا با چالش های فراوانی مواجه هستیم، بیان می کند: در برخی اوقات تضاد منافع موجب مشکلات زیست محیطی متعددی برای کشور می شود؛ به گونه ای که مثلاً برای ساخت یک پتروشیمی در شمال کشور که عنوان شده منفعت اقتصادی دارد، موجب تخریب محیط زیستی می شویم که ممکن است سال ها بعد اثرات تخریبی خود را نشان دهد.

واقعیت این است که قانون نمی تواند همه کار انجام دهد و باید با بسترسازی فرهنگی، آگاه کردن مردم، مدیران و کارگزاران به منفعت خود حاکم شود. هنوز شرم تخریب محیط زیست درون ما نهادینه نشده و برای حس درآمد آنی منفعت فردا را به منفعت امروزمان می فروشیم.