به نقل از الرأی با وجود آنکه به گواه بسیاری سرزمین عراق در صدر اسلام مرکزی برای تلاوت و قرائت قرآن بوده است و مردم این سرزمین علاقه‌ای بسیاری به شنیدن تلاوت قاریان بزرگ خود داشته‌اند و این سنت تاکنون نیز تداوم داشته است، با این حال در عصر حاضر به اعتقاد بسیاری و باوجود حضور قاریان بزرگ، مکتب تلاوت عراقی در خارج از این کشور رونق چندانی نداشته و به نوعی در جهان اسلام منزوی بوده است.
مکتب تلاوت عراق؛ از قرون نخست تا اوج‌گیری در دوره عباسی
توجه به قرآن کریم و علوم قرآنی از قرون اولیه اسلامی در عراق آغاز شد و در دوره عباسی به اوج خود رسید. به شکلی که بغداد به قبله‌ای برای عالمان مسلمان از سراسر سرزمین‌های اسلامی تبدیل شد.
در این دوره عراق شاهد ظهور مکاتب قرآنی از جمله مکتب تلاوت واسط، موصل و به‌ویژه مکتب بغداد بود که هرکدام با توجه به محیط جغرافیایی و اجتماعی خود ویژگی‌های خود را داشتند.
ابن جبیر، گردشگر مشهور در سفرنامه خود به شرح تبحر قاریان بغداد در محافل تلاوت قرآن کریم پرداخته است.
به گفته وی در این محافل نزدیک به بیست قاری حضور داشتند و دو یا سه تن از این قاریان آیه‌ای از قرآن کریم را با شوق تلاوت می‌کردند و هنگامی‌که از خواندن آیه فارغ می‌شدند، دسته‌ای دیگر آیه دوم را برمی‌گرفتند و به تناوب آیاتی از سوره‌های مختلف را تلاوت می‌کردند.
به گفته وی این قاریان، آیات متشابه از سوره‌های مختلف را تلاوت می‌کردند و مستمع نمی‌توانست تعداد آیات و سوره‌هایی که از آن تلاوت شده بود را بشمارد.
ابن جبیر در وصف یک محفل قرآنی دیگر نوشته است: آنها تلاوت قرآن را آغاز کردند و هر جا که خواستند اوج گرفتند و هر جا که اراده کردند با ذوق به تلاوت پرداختند و در این میان نیز چشمان برخی از قاریان پر از اشک می‌شد و من توانستم ۹ آیه از ۹ سوره مختلف را تشخیص دهم که در این محفل تلاوت شده بود.
پیشگامان مکتب عراق در دوره عباسیان
قاریان بغدادی از ابتدای شکل‌گیری مکتب بغداد در استفاده از مقامات مختلف در تلاوت قرآن پیشگام بودند و این ویژگی را در مورد دیگر مکاتب تلاوت قرآن کریم نیز می‌توان یافت.
با این حال به گفته مورخان، غلبه حزن در این مقامات که بسیاری آن را ویژگی شخصیت عراقی می‌دانند، چشمگیر بوده است.
در میان مکاتب تلاوت عراقی، مکتب موصل به استفاده از مقام بیات مشهور است، حال آنکه در بغداد مقام باجلان رواج داشته؛ مقامی که می‌توان آن را نزدیک به مقام کرد دانست و در دیگر شهرهای عراق نیز از سوی قاریان استفاده می‌شده است.
مکتب تلاوت عراق در دوره معاصر
برای سخن گفتن از مکتب بغداد در دوره معاصر ناچار باید از چهره برجسته این مکتب یعنی شیخ حافظ خلیل اسماعیل آغاز کرد.
این قاری بزرگ مکتب بغداد به مهارت خود در استفاده از مقامات مختلف در تلاوت قرآن کریم مشهور بود به شکلی که گفته می‌شود او حتی در مقام زنجران نیز تلاوت می‌کرد، مقامی که یکی از سخت‌ترین مقام‌های عراقی به شمار می‌رود.
شیخ حافظ اسماعیل در سال ۱۹۲۰ در منطقه کرخ بغداد متولد شد. در کودکی به آموختن فقه و تفسیر و همچنین حفظ قرآن کریم پرداخت. در سال ۱۹۴۱ تلاوت او از رادیوی عراق منتشر شد.
شیخ حافظ خلیل را مؤسس مکتب تلاوت معاصر در عراق توصیف کرده‌اند که ویژگی آن تلاش برای استفاده از مقام‌های مختلف در تلاوت قرآن کریم بود.
پس از مدتی شهرت شیخ حافظ خلیل در عراق و دیگر کشورهای اسلامی بالا گرفت چرا که شیخ در مسجدالحرام، مسجدالاقصی و دیگر مساجد مشهور جهان اسلام به تلاوت قرآن پرداخت.
از جمله معاصران او می‌توان به شیخ حافظ حیدر الجوادی، از موصل اشاره کرد که از بزرگ‌ترین علمای علم تجوید در عراق به شمار می‌رود. از جمله مهم‌ترین قاریان عراقی در نسل‌های بعد می‌توان به ولید الدیمی، فراس الطایی، عامر الکاظمی و علاءالدین القبیسی اشاره کرد.
پس از این نسل در دهه نود میلادی قاریان برجسته جوانی در مکتب تلاوت عراقی ظهور کردند که در زمینه علوم تجوید و به‌ویژه مقامات مختلف مهارت و دانش بسیاری داشتند. از جمله مهم‌ترین این قاریان می‌توان به محمد العزاوی، شیرزاد عبدالرحمن و نعمت حسان اشاره کرد.
مکتب تلاوت عراق و مسئله انزوا
اگرچه پیشینه مکتب تلاوت عراق به قرون نخست اسلامی بازمی‌گردد و با وجود تلاش‌های بنیان‌گذار مکتب نوین تلاوت در عراق مانند ملا عثمان موصلی و شهرت وی در ترکیه و حجاز، مکتب جدید تلاوت عراق در دیگر کشورها با استقبال مواجه نشد و رواج آن از مرزهای این کشور فراتر نرفته است.
به گفته برخی از صاحب‌نظران یکی از مهم‌ترین عوامل این انزوا شیوه سخت ادای عراقی است که تقلید آن را برای قاریان غیر عراقی دشوار می‌کند؛ و ازاین‌رو قاریان دیگر کشورها قادر به فراگیری اسلوب تلاوت در این مکتب نیستند.
حال آنکه قاریان عراقی به سهولت قادر به تقلید از شیوه دیگر مکاتب تلاوت هستند. از سویی تلاوت به شیوه عراقی به شدت تحت تأثیر مقامات تلاوت عراقی است؛ مقام‌هایی که می‌توان آن را هویت و میراث تلاوت عراق دانست و ادای آن نیاز به حنجره‌ای خاص و صوتی با دامنه وسیع است که بتواند در پاسخ، وقفه، میانه و اوج به خوبی نت‌های مختلف را ادا کند و این دامنه صوت و حنجره خاص را جز در میان قاریان عراقی نمی‌توان یافت که به دلیل شرایط تاریخی و فرهنگی خود از چنین توانی برخوردار هستند.
با این حال برخی نیز امکانات ضعیف انتشار شیوه تلاوت عراقی در مقایسه با مکاتب دیگر تلاوت از جمله مکتب مصری و حجازی را از عوامل مهم انزوای مکتب عراق توصیف و استدلال کرده‌اند اکنون که فناوری به کمک ترویج علوم و فنون آمده، قاریان مختلفی در جهان اسلام از جمله برخی قاریان سعودی تلاوت به سبک عراقی را فراگرفته‌اند و به خوبی در این سبک تلاوت می‌کنند.
با این حال نباید از یاد برد، مکتب تلاوت عراق، میراثی گران‌قدر است که تنها به عراق تعلق ندارد بلکه باید آن را میراثی اسلامی توصیف کرد که با بهره‌گیری از گنجینه مقامات مختلف، سنتی غنی در تلاوت قرآن کریم ایجاد کرده است.
ترجمه: سعید عدالت‌جو
نظر شما