با آغاز تبلیغات انتخاباتی، بازار مناظره‌ها و گفت‌وگوها بین نامزدها و هواداران آنها داغ می‌شود و عبور از خط قرمزهای اخلاقی نگران‌کننده است.
یکی از برگ‌های زرین در تاریخ زندگانی ائمه(ع)، مناظره‌های آن حضرات بطبق دستور قرآن کریم است. امامان اخلاق و استدلال با طرف‌های مناظره مواجه می‌شدند و امروز ذخیره بزرگی را از روش و محتوای مناظره برای شیعه به عنوان میراث امامت باقی گذاشته‌اند؛ موضوعی که جامعه ما به خصوص در ایام انتخابات به آن نیازمند است.
درباره روش و محتوای مناظره‌های امام رضا(ع) به عنوان الگویی مستند و روشن با حجت‌الاسلام والمسلمین مسلم محمدی، عضو هیئت علمی پردیس فارابی دانشگاه تهران، گفت‌وگو کرده است که در ادامه می‌خوانیم؛
یکی از میراث ارزشمند امام رضا(ع) مناظره‌ها و گفت‌وگوهای ایشان با گروه‌های مختلف است. چرا از منظرشان، گفت‌وگو اهمیت داشت و زمان بسیاری از عمر خود را به این کار اختصاص دادند؟
گفت‌وگو از روش‌های تحول‌آفرین و تاثیرگذار در کمال فکری، اندیشه‌ای و فرهنگی یک جامعه محسوب می‌شود و در مقابل آن جدال و مراء ناروا قرار دارد که در آموزه‌های دینی از آن نهی شده است؛ قرآن کریم بیش از ۵۰۰ بار از لفظ گفتار استفاده کرده و مراء و مجادله بیش از ۳۰ بار در قرآن به کار رفته و در تمامی آیات سوره مجادله کلمه الله به کار رفته است.
یکی از مهمترین ویژگی‌های پیامبر(ص) از منظر قرآن کریم «اُذُن بودن» نبی اعظم است؛ وَمِنْهُمُ الَّذِینَ یُؤْذُونَ النَّبِیَّ وَیَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ ۚ قُلْ أُذُنُ خَیْرٍ لَکُمْ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَیُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِینَ وَرَحْمَةٌ لِلَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ ۚ وَالَّذِینَ یُؤْذُونَ رَسُولَ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ. پیامبر(ص) شنونده خوبی بود؛ نمونه دیگر نقل ابن ابی العوجاست که گفته وقتی با امام رضا(ع) مناظره می‌کردم، طوری سخنان مرا گوش می‌داد که فکر کردم امام رضا(ع) از سخنان من قانع شده است؛ بنابراین یکی از موارد اخلاق مناظره، خوب گوش دادن است که متاسفانه در مناظره‌های کنونی کمرنگ است و افراد فقط می‌خواهند حرف خودشان را بزنند. بدین ترتیب گفت‌وگوی درست محقق نمی‌شود.
از موارد مهم مناظره در تاریخ اسلام، مناظره‌های امام رضا(ع) با دیگران است، به خصوص مناظره‌های ایشان در مرو تاثیر فراوانی بر جامعه ایران داشته است. اگر بخواهیم گزارشی کلی از مناظره‌های امام رضا(ع) بدهیم، باید بگوییم ایشان با پیروان مکاتب و ادیان مختلف یهودی، مسیحی و در درون اسلام با معتزله و زیدیه و ... در بصره و مدینه و ایران و کوفه گفت‌وگو کردند. در ایران با جاثلیق، دانشمند بزرگ مسیحی، درباره توحید و پیامبر خاتم و راس الجالوت، بزرگ یهود، در مورد اثبات نبوت پیامبر(ص) به روش نقلی و عقلی مناظره کردند. این مناظراتی در حضور مأمون برگزار شد. مناظره با سلیمان مروزی، متکلم مسلمان، نیز با حضور مأمون در مورد بدا و اراده خدا برگزار شد.
ایشان با علی بن محمد بن جم، از علمای اهل سنت، در مورد عصمت انبیاء و با مأمون در مورد فرق عترت و امت مناظره کردند. احتجاجاتی با برخی از اهل کلام در مورد غلو و تناسخ و رجعت و ... داشتند. احتجاج با یحیی بن ضحاک سمرقندی در مورد امامت بلافصل امام علی(ع) از دیگر مناظره‌های ایشان است. حدود ۲۵ مورد از مناظره‌های امام را استخراج کرده‌ایم. لذا ایشان بیشترین مناظره را در بین ائمه(ع) داشتند.
روش امام رضا(ع) در این مناظره‌ها چه بود و می‌تواند برای ما الگو باشد؟
امروزه روش‌شناسی و به تعبیر غربی، متدولوژی از مباحث مهم در علوم است. روش‌شناسی چند اصل مهم ا دربرمی‌گیرد: اول، گفت‌وگوها با دفاع عقلانی از دین است. در آن دوره معتزله حضور پررنگی در جهان اسلام داشت و نهضت ترجمه آثار یونانی و غیر اسلامی هم رایج شده بود. لذا بهترین فرصت برای دفاع عقلی از دین بود و امام در این مسیر سنگ تمام گذاشتند. علاوه بر این مامون رویکرد معتزلی داشت و برخی گفته‌اند او شیعه بود. در هر صورت به مباحث علمی و مناظره درباره موضوعات دینی علاقه‌مند بود و تلاش می‌کرد با روش علمی و مناظره امام رضا(ع) را تحت فشار قرار دهد.
تکیه بر اصول مشترک ادیان یکی از روش‌های امام رضا(ع) در مناظره‌ها بود؛ امام بر توحید تمرکز داشتند، زیرا ادیان توحیدی بر آن اتفاق نظر دارند. روش دیگر تاکید بر مسائل اعتقادی طرف مناظره بود. وقتی با یک مسیحی روبه‌رو می‌شدند، براساس انجیل استدلال می‌کردند یا وقتی با یهودیان سخن می‌گویند به تورات استناد می‌کردند و وقتی با دانشمندان ایرانی سخن می‌گفتند به اوستا، کتاب زرتشتیان، ارجاع می‌دادند. این کار سبب می‌شد تا فرد بهانه نداشته باشد.
روش دیگر امام در مناظره‌ها، اعتراف‌گیری بود؛ یعنی ابتدا به دانشمند مسیحی می‌فرمودند که اگر از انجیل برای شما استدلال بیاورم مورد قبول است و وقتی او می‌پذیرفت از این روش بهره می‌بردند، زیرا پس از اعتراف امکان انکار آن دشوار می‌شد.
وقتی امام با ابن ابی العوجا سخن می‌گوید، می‌فرماید تو قیامت را قبول نداری و من قبول دارم؛ من چون قبول دارم کارهای خوب انجام می‌دهم؛ اگر قیامتی نبود من ضرر نکرده‌ام زیرا نمازی خوانده‌ام و ورزشی کرده‌ام ولی اگر نبود تو ضرر خواهی کرد یا وقتی با فرد مسیحی سخن می‌گوید می‌فرماید عیسی(ع) فرد خوبی بود ولی یک عیب داشت و آن اینکه خدا را عبادت نمی‌کرد؛ فرد مسیحی با شنیدن این سخن تعجب می‌کرد و واکنش نشان می‌داد که عیسی خدا را عبادت نمی‌کرد؟ امام پاسخ می‌دادند اگر او خدا را عبادت می‌کرد چرا می‌گویید او خدا بود؟ بالاخره باید عابد باشد یا معبود و با این روش عقلی، امام طرف مناظره را به تسلیم وامی‌داشت.
همه مناظره‌های امام در این آیه از سوره انعام نمود یافته است: ادْعُ إِلَیٰ سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ ۖ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ ۚ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِیلِهِ ۖ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ؛ یعنی مناظره و گفت‌وگو باید با حکمت همراه باشد که همان برهان و استدلال علمی است یا آمیخته با موعظه حسنه و پند و خطابه یا جدال نیکو باشد. راه چهارمی وجود ندارد و همه گفت‌وگوها باید بر پایه این روش‌ها استوار باشد.
سود و ثمره مناظره‌های امام چه بود و به چه نتایجی دست یافتند؟
مهمترین سود و ثمره مناظرات امام رضا(ع)، گسترش تشیع اعتقادی بود؛ یعنی تا آن زمان شیعه وجود داشت، ولی شیعه اخلاقی و سیاسی بود و شیعه ایمانی و اعتقادی شکل نگرفته بود؛ وقتی ایشان به نیشابور رسیدند روایت معروف سلسله الذهب را فرمودند و خود را شرط توحید معرفی کردند یعنی مردم شیعه هستند ولی شیعه روحی و قلبی و هنوز اعتقاد آنان درست نشده است که حتی برخی از اهل تسنن هم مصداق این نوع تشیع هستند یعنی محب اهل بیت(ع) بودند ولی مؤمن به امامت نبودند. لذا مناظره‌های امام رضا(ع) سبب شد تا ابعاد اعتقادی، معرفتی و دینی جا بیفتد.
آثار و نتایج مناظره‌های امام رضا(ع) مفصل است، ولی در آن زمان که فرقه‌های متعدد اهل حدیث، اعتزالیون، زیدیه، واقفیه و ... وجود داشتند امام رضا(ع) مهمترین هدفشان را تبیین شیعه دوازده امامی و جعفری دانستند و از روش علمی، منطقی و استدلالی بهره بردند و تاثیر بسیاری را به جا گذاشتند. امیدوارم ما هم از روش امام بهره ببریم.
بزرگترین امتیاز و افتخار شیعه در طول تاریخ، هنر گفت‌وگو بوده است ولی متأسفانه بزرگترین آسیبی که این روزها در جامعه دیده می‌شود عدم تحمل در گفت‌وگو و شنیدن سخن مخالف و ناتوانی در برخورد و مواجهه برهانی و عقلی است. راه برون‌رفت از تنش‌ها، اغتشاشات و ستیزه‌ها این است که فرهنگ گفت‌وگو و مجادله احسن و مناظره منطقی و عقلانی در جامعه نهادینه شود.
گفت‌وگو از علی فرج‌زاده
نظر شما