ذی‌الحجه مقارن با ۱۲ تیرماه ۱۴۰۳ در تقویم با عنوان روز خانواده و تکریم بازنشستگان نامگذاری شده است. خانواده فقط حضور تعدادی از افراد در یک فضای فیزیکی و در کنار هم نیست، بلکه یک سیستم اجتماعی و فرهنگی است که اعضای آن براساس قواعد و مقررات در کنار یکدیگر و برای رسیدن به هدف یا اهداف مشترک نقش‌های خاصی را عهده‌دار هستند. نهاد خانواده به قدری حائز اهمیت است که محیط سالم یا ناسالم آن تأثیر عمیقی در پرورش فضائل اخلاقی، یا رشد رذائل دارد؛ به گونه‌ای که باید سنگ زیربنای اخلاق انسان در خانواده بنا نهاده شود. توجه به زندگی انسان‌های موفق و متعالی نشان می‌دهد خانواده در توفیق آنها نقش‌آفرین بوده است.

قرآن کریم در آیات متعدد به جایگاه خانواده و کارکردهای آن پرداخته و به پیوند خانوادگی، احترام و اکرام پدر و مادر و توجه به تربیت فرزندان تأکید کرده است؛ چراکه جامعه بزرگ انسانی از واحدهای کوچکتری به نام «خانواده» تشکیل شده است و برآیند خانواده‌ها، جامعه را خواهد ساخت. پس توجه به کارکردهای آن امری ضروری است و باید مورد توجه قرار گیرد.

در این راستا  با محمدرضا سعیدفیروزه، دکترای مهارتی روانشناسی خانواده به گفت‌وگو پرداخت. وی در این مجال به تبیین کارکردهای خانواده از منظر روانشناسی پرداخته است که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.

«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِیمِ هَلْ أَتَیٰ عَلَی الْإِنْسَانِ حِینٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ یَکُنْ شَیْئًا مَذْکُورًا» آیه یک سوره انسان در شأن اهل بیت پیامبر(ع) نازل شده است. در تفسیر این آیه می‌بینیم که به اهمیت خانواده و استحکام پایه‌های آن توجه شده است و عنوان می‌شود که پیامبر عظیم الشأن اسلام به اتفاق خانواده سه روز را روزه‌داری و حتی افطار خود را انفاق کردند، بدین ترتیب بحث انفاق نیز در کنار تکریم بازنشستگان و پاسداشت روز خانواده مطرح می‌شود.

ویژگی‌های خانواده

در باب مفهوم خانواده، تعاریف متعددی از سوی جامعه‌شناسان، روانشناسان و صاحبنظران علوم اجتماعی و رفتاری مطرح شده است که به برخی از آنها اشاره می‌کنم. جامعه‌شناسان معتقدند، خانواده کوچکترین سیستم اجتماعی است که عقدی حقوقی و عاطفی بین دختر و پسر که در واقع همان مفهوم ازدواج است، منعقد می‌شود و براساس این پیمان، دختر و پسر یا زن و مرد نسبت به یکدیگر متعهد می‌شوند. خانواده کوچکترین نهاد یا سیستم اجتماعی است و از این جهت مطرح است که با حضور دو نفر، کوچکترین اجتماع تشکیل می‌شود و در آینده فرزند یا فرزندانی هم به خانواده اضافه می‌شوند. در نهاد خانواده طبیعتاً مجموعه‌ای از مقررات و شیوه‌های خاص رفتاری مطرح می‌شود که باید مورد توجه قرار گیرد.

منافع مشترک

همچنین خانواده یک واحد اجتماعی و پدیده تاریخی است که براساس اهداف و منافع مشترک، با تعهد نسبت به یکدیگر و پذیرش مسئولیت، وجود شوق و انگیزه و رغبت در کنار همدیگر برای بقا و منافع مشترک و تلاش برای یک زندگی مناسب و تشکیل یک مکان سکون و آرامش تدارک دیده می‌شود.

توجه به حقوق متقابل

ارتباطات در خانواده بسیار حائز اهمیت است و هر یک از اعضای خانواده نقش، جایگاه و وظایفی را عهده‌دار هستند و به ایفای این نقش و وظایف خود می‌پردازند. در خانواده هر یک از افراد از نظر شخصیتی، چه به لحاظ مدنیت و یا جنبه‌های حقوقی و معنوی جایگاه مستقلی دارند. یعنی علاوه بر وظایف مشترک و گوناگونی که عهده‌دار هستند، به تفاوت‌های فردی و حقوق متقابلی که نسبت به یکدیگر دارند و به هویت و فردیت اعضا کاملاً توجه شده است.

در خانواده زوجیت به معنای آنچه در ریاضی داریم، نیست. یعنی اینکه در ریاضی می‌گوییم از مجموع دو عدد فرد، زوج ایجاد می‌شود ولی در بحث خانواده، یک دختر و یک پسر، زوج می‌شوند. در ریاضی می‌گوییم، ۱ + ۳ مساوی چهار می‌شود. یک و سه هر دو فرد هستند، اما نتیجه عدد زوج می‌شود. در حالی که در خانواده اینگونه نیست.

ارتباطات مستمر

در خانواده ارتباطات مستمر پایدار وجود دارد و خانواده سازمان و نهادی نسبتاً پایدار است و اهداف معین و ارزشمندی را دنبال می‌کند و منافع فردی و جمعی افراد در نظر گرفته می‌شود و معمولاً منافع مشترک هم وجود دارد.

درک مفهوم خود

خانواده در همه جوامع بشری و ادیان و مذاهب از دیدگاه‌های مختلف روانشناسی، علما و دانشمندان حوزه‌های مختلف حائز اهمیت است و به نقش ارزشمند خانواده بها داده می‌شود. به طوری که آدلر یکی از روانشناسان بزرگ دنیا مطرح می‌کند که انسان در خانواده به دنبال درک مفهوم خود است، یعنی به دنبال مفهوم هویتی خود می‌گردد. وی برای خانواده مفاهیمی را مطرح می‌کند که در خانواده قدرت وجود دارد و قدرت باید از کانال و مجاری صحیح اعمال شود. همچنین در خانواده در راستای قدرت، تصمیم‌گیری، مذاکره و دستکاری در روابط وجود دارد. در خانواده مرز و تعلق وجود داشته و درجه نزدیکی و ارتباط فیزیکی افراد نسبت به یکدیگر کاملاً مشخص و معین است.

اتحاد در خانواده

در خانواده اتحاد و هدف خاص وجود دارد. حمایت‌ها، مخالفت‌ها وجود داشته و گاهی یک عضو در برابر سایر اعضا دارای مفاهیم و معانی خاصی است. در خانواده نقش‌ها مطرح بوده و هر فردی در خانواده نقش و جایگاهی نظیر نقش والدینی، پدری، مادری، فرزندی دارد که همراه با قواعد و اصولی بوده که هر یک از اعضای خانواده باید به آن احترام بگذارند و در صورت تخطی دچار بحران خواهند شد.

الگوهای ارتباطی خانواده

شباهت‌ها و ادراک مشترکات در خانواده وجود دارد و تجربیات مختلف باعث همبستگی و اتحاد می‌شود؛ در غیر این صورت آنها دچار تعارض خواهند شد. همه این موارد در مباحث روانشناسی جایگاه خاصی داشته و مطرح شده است. در خانواده الگوهای ارتباطی وجود دارد که اگر ارتباط غلط کلامی و غیرکلامی میان اعضای خانواده حاکم باشد، باعث برهم خوردن تعادل در روابط خواهد شد.

بحث بسیار مهمی که در مباحث روانشناسی وجود دارد، خانواده درمانی، ارزیابی و بررسی تعاملات درون‌ خانوادگی است. در واقع با خانواده‌درمانی، کارکردهای مطلوب خانواده، تعاملات ازدواجی، تربیتی و ... مورد توجه قرار می‌گیرد و واکنش فردی اعضای خانواده در فعالیتشان بررسی می‌شود؛ چراکه شاکله شخصیتی انسان در کانون خانواده شکل می‌گیرد.  

کارکردهای خانواده از دیدگاه روانشناسی

روانشناسان معتقدند که ۸۰ درصد شخصیت انسان قبل از سن دبستان شکل می‌گیرد، یعنی قبل از اولین ورود رسمی اجتماعی و تعاملات اجتماعی شخصیت کودک شکل می‌گیرد و ۶۰ درصد شاکله شخصیتی قبل از سن دو سالگی یعنی وقتی کودک در آغوش مادر است، شکل می‌گیرد. یعنی حرارت و گرمای نگاه مادر، نگاه محبت‌آمیز و عشق مادر که با کودک تلاقی می‌کند، باعث می‌شود، هویت کودک در مجموعه خانواده شکل بگیرد و خانواده برای کودک نقش الگویی داشته باشد. تشویق‌ها، ترغیب‌ها و تأییدها و بسیاری از جنبه‌های شخصیتی انسان در مجموعه خانواده و اوان کودکی شکل می‌گیرد.

خانواده بنیادی‌ترین نظام اجتماعی است که کارکردهای بسیار متعددی دارد. انسان موجود بایوسایکو سوشیال، یعنی زیستی ـ روانی ـ اجتماعی است و در همه این زمینه‌ها نیازهایی دارد و پایه و اساس همه این نیازها باید در خانواده شکل گیرد؛ از جمله کارکردهای خانواده می‌توان به کارکرد تربیتی، جنسیتی، امنیتی و ... اشاره کرد.

امنیت

از نظر کارکرد امنیتی، خانه محل سکون و آرامش است و هر یک از اعضای خانواده وظیفه دارند که امنیت، آرامش و آسایش سایر اعضای خانواده را به نوعی رقم بزنند.  

زیستی و جنسی

کارکرد زیستی خانواده و فرزندآوری باعث استحکام بنای زندگی مشترک و بقای نسل شده و گرمی کانون مشترک خانوادگی می‌شود و همه اینها حائز اهمیت است. بقا و تکاثر نسل اهمیت ویژه‌ای دارد و امروزه در جامعه ما اهمیت آن کاملاً تشریح شده است. همچنین کارکرد جنسی خانواده یکی از مهمترین ارتباطاتی است که در روابط زناشویی وجود دارد و ارضای نیازهای جنسی به شکل مشروع در بستر خانواده انجام می‌شود و از مفاسد اخلاقی و انجام بسیاری از بزه‌ها پیشگیری می‌کند.

متأسفانه در جوامع غربی شاهدیم که بداخلاقی‌های جنسی آمار بالایی دارد و چنین رفتارهایی در دنیا می‌تواند در فرهنگ و جامعه ما نیز تأثیر داشته باشد. امروزه آمار طلاق در کشورمان رو به افزایش است و وقتی آن را بررسی می‌کنیم، بحث خیانت‌های زناشویی یکی از شاخص‌ترین موارد آن است که در این زمینه باید بیشتر کار کنیم و الگوهای ارزشی و اعتقادی ما باید جلوه پیدا کند و برجسته شود و خانواده‌ها با آن آشنا شوند.  

تربیت

کارکرد تربیتی و فرزندپروری در خانواده اهمیت ویژه‌ای دارد و براساس آن الگوهای مؤثر تربیتی شکل خواهد گرفت. شاکله شخصیتی در سه محیط خانواده، مدرسه و اجتماع شکل می‌گیرد و از میان این موارد، خانواده جایگاه ویژه‌ای دارد.

شیوه تقویت کارکردهای خانواده

کارکردهای خانواده بسیار متعدد است؛ از کارکردهای اقتصادی و اجتماعی گرفته تا کارکردهای سیاسی، اعتقادی، تربیتی، زیستی و ... مطرح و نیاز است هر یک از کارکردها تقویت شود تا در مسیر صحیح قرار گیرد؛ از این رو باید آموزش‌هایی برای خانواده در نظر گرفته شود که مهارت‌های ارتباط مؤثر و ارتقای روابط زناشویی را بیاموزند.  

آموزش شیوه‌های فرزندپروری نیز بسیار مهم است. خانواده مکمل همه فعالیت‌های آموزشی و پرورشی است و حتی فرزندانی که در خانواده‌های بالنده رشد کرده‌اند، در امور تحصیلی و تربیتی آنها مؤثر بوده است. شاید یکی از دلایلی که سیر تحولی آموزش و پرورش قدری کند حرکت می‌کند، همین باشد که خانواده و آموزش و پرورش همسو و هم‌جهت نیستند. اینکه خانواده‌ها یاد بگیرند و آموزش ببینند که چگونه درآمدهای خانواده را هزینه کنند، مداخلات غیر مؤثر اطرافیان را در محیط کار، خانواده زن و مرد و ... مدیریت کنند.

ارتقای سطح شناخت و درک متقابل و فهم مشترک زوجین و چگونگی گذران اوقات فراغت و در کنار هم بودن مهم است. آموزش مهارت‌های انتخاب همسر برای تشکیل یک خانواده متعادل براساس ضوابط معقول و مشروع و رعایت حقوق متقابل و توجه به دریافت راهنمایی و مشاوره و به صحنه آوردن دوستانی که در این زمینه‌ها دستی بر آتش دارند، می‌تواند مؤثر و مفید باشد.